Sài Gòn và sông, năm 1895

Chương trình do Trung tâm Nghiên cứu đô thị và phát triển (CEFURDS), với sự hỗ trợ của Bảo tàng Lịch sử - TP.HCM, Trung tâm Thông tin quy hoạch TP.HCM, Viện Viễn Đông Bác cổ và Lythi Salon tổ chức.

Triển lãm như giới thiệu tổng quan hành trình phát triển của đô thị Sài Gòn dựa trên tư liệu bản đồ còn có được, bắt đầu từ tấm bản đồ Sài Gòn năm 1799 - đây được biết là bản đồ đầu tiên vẽ Sài Gòn dưới thời chúa Nguyễn, thể hiện hai trung tâm đô thị Bến Nghé và Chợ Lớn.

Bản đồ vẽ Sài Gòn năm 1799

Tiếp theo, công chúng sẽ có dịp chiêm ngưỡng rất nhiều bản đồ đặc biệt mà sự ra đời của mỗi tấm bản đồ cho thấy quá trình kiến thiết đô thị Sài Gòn, các công trình/ cơ sở hạ tầng tại đây, và cả những vùng phụ cận thời bấy giờ cũng được thể hiện.

Chẳng hạn Bản đồ trinh sát 1860: do trung sĩ người Pháp tên là Faucher thực hiện vào tháng 8-1860, có tỉ lệ 1/40.000, chủ yếu vẽ địa điểm phòng thủ của quân Nguyễn là đại đồn Chí Hòa. Bản đồ này được vẽ trước khi quân Pháp tấn công Sài Gòn vào ngày 23-2-1861, khi đó Nguyễn Tri Phương và quân dân đã kháng cự mãnh liệt trong hai ngày 24 và 25-2.

Bản đồ trinh sát Sài Gòn năm 1860

Bản đồ Sài Gòn và vùng phụ cận, 1862: Bản đồ này do một trung sĩ hải quân đánh bộ của Pháp lập vào ngày 2-1-1862, được chính Coffyn xem xét và thẩm định. Coffyn là tác giả của bản Quy hoạch thành phố 500.000 người tại Sài Gòn (Projet de Ville de 500.000 âmes à Saigon).

Tiếp theo là các bản đồ: Quy hoạch thành phố 500.000 người ở Sài Gòn, 1862; Thành phố Sài Gòn và cảng, 1864.

Đặc biệt hai tấm bản đồ Sài Gòn vào năm 1870 và 1878 ghi rõ các công trình hiện hữu của Sài Gòn lúc bấy giờ như: dinh Xã Tây (trụ sở UBND Thành phố ngày nay), bệnh viện Chợ Quán, chính quyền, đường điện tín, nhà thờ, Tòa Giám mục, kho bạc, nhà tù, trường học, Dịch quán cho quan lại...

Bản đồ Sài Gòn năm 1878 có ghi nhận các công trình hiện hữu

Đến năm 1923 có tấm bản đồ Sài Gòn - Chợ Lớn được Nha Địa dư Đông Dương (Service Géographie de l’Indochine) vẽ dựa theo ảnh của Nha Hàng không (Service Aéronautique), khắc in và xuất bản vào tháng 12-1923.

Đây là một bản đồ có tỉ lệ 1:10.000, trình bày chủ yếu là không gian khu đô thị Sài Gòn - Chợ Lớn và vùng phụ cận liền kề. Trên bản đồ có một hệ thống lưới kinh tuyến và vĩ tuyến cung cấp tọa độ địa lý.

Bản đồ cung cấp nhiều loại thông tin như địa hình (các đường đồng cao độ với khoảng cách 1m, hệ thống sông rạch), hệ thống đường sá, cư trú, các ranh giới hành chính, địa danh (tên đường, sông rạch, đơn vị hành chính...).

Bản đồ cung cấp một bản ghi chú với nhiều tên công trình kiến trúc theo vị trí được ghi trên bản đồ.

Bản đồ Sài Gòn - Chợ Lớn năm 1923

Viện Viễn Đông Bác cổ Pháp, TP.HCM (EFEO) tham gia với một số hình ảnh và bản đồ Sài Gòn hiếm gặp.

Như Bản đồ các công sự của Thành cổ và các tòa nhà sau ngày 8 tháng 3 năm 1859, ngày bị dỡ bỏ và đốt cháy; hay Sơ đồ Đồn Nam chỉ ra vị trí các khẩu pháo được đặt vào năm 1870 (Đồn Nam là một trong hai đồn Hữu Bình và Tả Định do chúa Nguyễn Ánh cho xây dựng vào năm 1789).

Phần hình ảnh có bức ảnh cảng Sài Gòn năm 1904, chợ Sài Gòn năm 1896 rất ít gặp; bên cạnh đó là bức ảnh Sài Gòn và sông năm 1895 đẹp và lạ lẫm, Nhà thờ Đức Bà năm 1895, kênh Tàu Hủ năm 1895; đặc biệt có hình ảnh Dinh Toàn quyền Đông Dương năm 1896 với hai vọng gác phía trước nhìn rất lạ...

Bản đồ các công sự của Thành cổ và các tòa nhà sau ngày 8 tháng 3 năm 1859

Cảng Sài Gòn năm 1904

Dinh Toàn quyền Đông Dương năm 1896

Phần đô thị TP.HCM từ sau 1975 đến nay có các bản đồ do Sở Quy hoạch - kiến trúc TP.HCM thực hiện: bản đồ quy hoạch chung TP.HCM 1998, bản đồ quy hoạch chung TP.HCM năm 2010, bản đồ quy hoạch vùng TP.HCM, bản đồ quy hoạch khu trung tâm 930ha, bản đồ thiết kế đô thị Xa lộ Hà Nội.

Bản đồ vùng phụ cận Sài Gòn, 1895. Được lập bởi Sở Địa chính. Cập nhật bởi trung úy Joly, thuộc Bộ binh Hải quân, Tỉ lệ 1:2000

Đường sắt Sài Gòn buổi đầu

Về đường sắt gồm tàu hỏa và tàu điện (tramway) - mà Sài Gòn là cái nôi của đường sắt Việt Nam, bản đồ năm 1895 cho thấy nhà ga tàu hỏa Sài Gòn nằm ở đường Hàm Nghi ngày nay.

Từ nhà ga tỏa ra hai tuyến đường sắt, một dọc đại lộ Hàm Nghi đến trạm ở gần bờ sông Sài Gòn, một chạy theo con đường Hùng Vương, Hồng Bàng, qua các ga Chợ Lớn (khu Thuận Kiều Plaza), chợ Phú Lâm, ngã ba An Lạc để đi Mỹ Tho.

Tuyến đường sắt này được thi công vào năm 1881 bởi Công ty Eiffel, sử dụng số nhân công có khi lên đến 11.000 người và hoàn thành vào năm 1885 với tổng chi phí 11.6 triệu francs. Khổ đường rộng 1m, là tiêu chuẩn phổ biến ở các hệ thống đường sắt châu Âu lúc bấy giờ.

Cùng với việc xây dựng tuyến đường tàu hỏa Sài Gòn - Mỹ Tho, tuyến đường xe điện (tramway) được khánh thành vào năm 1881. Lúc đầu tramway chạy bằng máy hơi nước với đường ray chìm.

Một nhà kho đường sắt (Hangar du chemin de fer) được dựng lên trên đường Route Stratégique de Cholon à Saigon (đường Chiến lược, tức là đường Nguyễn Thị Minh Khai hiện nay), tại địa điểm đối diện với đường Tôn Thất Tùng. Có ba tuyến tàu điện:

Tuyến thứ nhất nối Chợ Lớn với Sài Gòn, có tên là Tramway de Cholon à Saigon (Xe điện Chợ Lớn - Sài Gòn), xuất phát từ "Kho đường sắt", chạy theo đường Nguyễn Thị Minh Khai - Trần Phú đến Chợ Lớn thì dừng.

Tuyến xe điện thứ hai mang tên Tramway de Saigon à Govap (Xe điện Sài Gòn - Gò Vấp), xuất phát từ trạm xe điện đầu đường Charner (Nguyễn Huệ), chạy dọc theo bờ sông Sài Gòn, rẽ trái chạy dọc dưới tàn cây ven đại lộ Citadelle (Tôn Đức Thắng), vòng một nửa tường thành phía trái của thành Phụng theo đường Đinh Tiên Hoàng ngày nay rẽ vào đường số 27 (Nguyễn Văn Giai), vượt qua cầu Sắt (cầu Bùi Hữu Nghĩa) để đến chợ Gò Vấp.

Tuyến xe điện thứ ba có trạm ở cuối đường Hàm Nghi, chạy dọc theo bờ rạch Bến Nghé - Tàu Hũ ra đến trạm cuối là ga gần Bưu điện quận 5 ngày nay. Tuyến này được Công ty CFTI (Compagnie Française des tramways de l’Indochine) đưa vào khai thác từ năm 1891.

Viên ngọc Sài Gòn thời thuộc Pháp “sáng” cỡ nào?

TTO - ​Không có nhiều người chê hình ảnh Sài Gòn thời thuộc Pháp, ít nhất là qua những hình ảnh còn lại và những thành quả kinh tế mà chính quyền Pháp ở Sài Gòn lúc ấy làm nên. Tuy nhiên...