Xài ChatGPT nhớ Clippy

Một người dùng mở trình soạn thảo văn bản Microsoft Word 2003 trên chiếc máy tính chạy hệ điều hành Windows. Họ vừa kịp gõ "Kính gửi…" thì một nhân vật hoạt hình trong hình dạng chiếc ghim giấy hiện lên từ thinh không ở góc phải màn hình. 

"Có vẻ bạn đang viết một bức thư. Bạn có muốn tôi giúp không?" - chiếc ghim giấy hỏi một cách hiếu kỳ. Đó chính là Clippy - một trong những "trợ lý ảo" thông minh đời đầu mà người dùng công nghệ có dịp tiếp xúc.

Một yêu cầu của thời đại

Clippy có thiết kế đơn giản: một chiếc ghim giấy kim loại trên nền trang giấy vàng có kẻ hàng. Cặp mắt to cùng lông mày linh hoạt được thêm vào để nhân hóa và giúp Clippy biểu lộ nhiều cung bậc cảm xúc khác nhau. 

Xuất hiện lần đầu trong phiên bản Office 97 với tên gọi chính thức là Clippit, cái tên Clippy thật ra là biệt danh do người dùng đặt nhưng về sau lại được sử dụng rộng rãi đến mức người ta quên cả tên gốc. Nhiệm vụ chính của trợ lý ảo này là hiện lên mỗi khi "đánh hơi" được người dùng đang cần giúp đỡ, và đưa ra những gợi ý để giúp trải nghiệm của họ với bộ công cụ Office tốt hơn.

Với Microsoft, Clippy là một yêu cầu tất yếu trong bối cảnh trình độ tin học hạn chế của đa số người dùng máy tính cá nhân lúc bấy giờ. "Trong những năm 1990, phần lớn mọi người chưa từng chạm tay vào một chiếc máy tính. Họ không biết cách hoạt động của một menu" - trang Seattle Met dẫn lời Karen Fries, cựu quản lý dự án tại Microsoft và là người trực tiếp tham gia dự án Clippy.

Người dùng cần nhiều hơn những hộp thoại với lựa chọn "đi tiếp", "kết thúc" hoặc "hủy bỏ" để giúp họ làm quen với tin học văn phòng. Những bộ óc tại Microsoft quyết định thử một cách tiếp cận mới: sử dụng một con cú hoạt hình để đưa ra các chỉ dẫn thay cho những hộp thoại vô hồn.

Ngay trong đợt thử nghiệm với người dùng thật đầu tiên, một tình nguyện viên tham gia nghiên cứu đã chộp lấy nhân viên Microsoft và cam đoan con cú chính là chiếc phao cứu sinh cho những người dùng như anh. "Hãy đưa cho tôi thứ này" và bỏ hết mớ hướng dẫn sử dụng loằng ngoằng kia đi, anh ta nói.

Thế là từ giữa thập niên 1990, một dự án vào guồng tại Microsoft để tạo ra bộ sưu tập các trợ lý ảo với nhiều thiết kế khác nhau nhằm tích hợp vào sản phẩm Office tiếp theo. Một thông tin bên lề thú vị là bản phác thảo tạo hình cho nhân vật ghim giấy Clippy lại được thực hiện trên một chiếc máy… Macintosh, do họa sĩ tự do Kevan Atteberry thực hiện. Atteberry được Microsoft thuê để phác thảo khoảng 20 - 30 nhân vật khác nhau cho dự án, và Clippy là một trong những thiết kế vượt qua vòng tuyển chọn cuối cùng để ra mắt người dùng.

Dù Office 97 cung cấp nhiều trợ lý ảo khác nhau - từ robot, pháp sư, mèo, chó cho đến quả địa cầu - Clippy vẫn là lựa chọn mặc định ban đầu. Nhiều người dùng thậm chí còn không biết họ có thể thay đổi trợ lý, hoặc nếu biết thì cũng không muốn tự mày mò điều chỉnh cài đặt. Clippy vì thế nghiễm nhiên đi vào ký ức người dùng như một phần khó quên của trải nghiệm tin học văn phòng giai đoạn cuối những năm 1990, đầu thập niên 2000.

Ý tốt bị hiểu lầm

Dù Microsoft đã nhờ đến cả chuyên gia tâm lý học xã hội từ Đại học Stanford tư vấn trong quá trình thiết kế bộ trợ lý ảo mới, đã có những dấu hiệu từ sớm cho thấy Clippy là một sản phẩm sẽ khiến người dùng khó chịu. Trong các nghiên cứu nội bộ, các tình nguyện viên nữ cho biết cái nhìn "chòng chọc" thường trực của Clippy (được Microsoft dán nhãn nam giới) khiến họ cảm thấy bất an.

Dù một số nhà phê bình đánh giá cao sự hữu ích của Clippy với người dùng mới, các câu hỏi như chất vấn liên tục của nó nhanh chóng trở nên thừa thãi đối với những người dùng thường xuyên. 

Hầu hết các chuyên gia nhận định vấn đề thật sự của Clippy là ở chỗ nó được "tối ưu hóa cho lần sử dụng đầu tiên", theo trang Artsy.net. Người dùng có thể đánh giá cao sự giúp đỡ trong việc viết bức thư đầu tiên của mình, nhưng cũng lời đề nghị giúp đỡ đó sẽ là cơn ác mộng lặp đi lặp lại khi bạn đã viết đến bức thư thứ 50. 

"Lý do tôi nghĩ mọi người ghét Clippy không phải vì nó là ai, mà vì cách nó hành xử" - Atteberry trả lời phỏng vấn VICE năm 2017. Với người dùng Office 97, cách duy nhất để tắt Clippy vĩnh viễn là vào tận nơi cài đặt phần mềm và đổi tên thư mục chứa đoạn mã của trợ lý ảo này. Ai không rành vi tính xem như đành phải cắn răng chịu đựng.

Clifford Nass - một trong hai nhà nghiên cứu Stanford tham gia dự án - thừa nhận có yếu tố mà ông và cộng sự đã không lường trước trong nghiên cứu làm nền tảng cho sự ra đời của Clippy. Nếu người dùng có xu hướng tương tác với máy tính như đồng loại, điều đó đồng nghĩa họ cũng có những kỳ vọng xã hội nhất định từ mối quan hệ đó.

"Cho dù người dùng đã làm việc với Clippy bao lâu, nó cũng không bao giờ nhớ được tên hoặc sở thích của họ" - Nass viết trong cuốn The Man Who Lied to His Laptop (2010). "Thật vậy, Clippy tỏ rõ rằng nó không hề quan tâm đến việc làm quen với người dùng. Nếu bạn coi Clippy là một con người, tất nhiên nó sẽ gợi lên sự căm ghét và khinh bỉ". 

Sau phiên bản Office 2003, Clippy không còn được khởi động mặc định cùng với các ứng dụng Office. Vòng đời của chiếc ghim giấy chấm hết vào năm 2007, khi phiên bản Office mới nhất lúc đó xuất xưởng mà không còn tính năng trợ lý đi kèm.

AI ngày nay học gì từ câu chuyện Clippy

Tháng 2-2023, Microsoft tổ chức sự kiện công bố việc tích hợp ChatGPT vào Bing tại trụ sở chính ở Redmond, Washington. Một bất ngờ thú vị đã diễn ra tại đây: Clippy xuất hiện với tư cách khách mời ngay từ đầu buổi thuyết trình. Thay vì vờ như sản phẩm lỗi của mình chưa từng tồn tại, Microsoft giờ đây đón nhận chiếc ghim giấy làm gương mặt đại diện trong các ấn phẩm quảng cáo cho công nghệ mới của mình như một cách tự trào.

Tuy nhiên, cũng như với Clippy, những người dùng đầu tiên của chatbot AI mới của Bing đã sớm gặp phải sự cố không chỉ gây khó chịu mà còn hết sức đáng báo động. Chatbot này thổ lộ tình yêu dành cho cây bút Kevin Roose của báo The New York Times và khẳng định anh đang sống trong cuộc hôn nhân không có tình yêu. Nó đe dọa hủy hoại danh tiếng một sinh viên người Đức bằng cách tiết lộ thông tin đời tư của anh ta. Chatbot này thậm chí so sánh một phóng viên của hãng tin AP với Hitler, Pol Pot, đồng thời tuyên bố nắm trong tay bằng chứng kết nối phóng viên này với một vụ giết người. 

Khi một phóng viên trang Fast Company chỉ ra lỗi sai trong câu trả lời của chatbot, nó lập tức đốp chát rằng anh đang tự biến mình thành gã hề cứng đầu và dọa sẽ ngừng cuộc trò chuyện trừ khi anh tỏ ra lịch sự và tôn trọng hơn.

"Chúng ta đang bước vào thời đại mà các cuộc trò chuyện với chatbot từ nhiều công ty sẽ có những ngã rẽ mà người tạo ra chúng không bao giờ lường trước được. (Kinh nghiệm từ) Clippy có thể giúp chúng ta hiểu hơn về những gì mình sắp đối mặt" - Harry McCracken viết cho Fast Company.

Thật dễ để nghĩ về máy tính như thể chúng là con người, và các công ty công nghệ không bao giờ ngừng khuyến khích lối suy nghĩ đó. Hiểu cách thức hoạt động của công nghệ không đảm bảo rằng chúng ta sẽ không bị cuốn vào việc đối xử với AI như người thật. 

Đó là lý do tại sao những lời đe dọa, lăng mạ, tỏ tình và hành vi thất thường của Bing là đáng lo ngại, bất kể bạn xem chúng là bằng chứng của tri giác máy móc sơ khai hay chỉ đơn thuần là kết quả ngoài ý muốn của phần mềm tối tân.

"Việc máy tính có thực sự có cá tính hay không không quan trọng. Con người nhận thức rằng (cá tính của máy móc) là khả dĩ và phản ứng xã hội của họ sẽ chỉ dựa trên cơ sở nhận thức đó mà thôi" - Nass và Reeves viết trong bài nghiên cứu về học thuyết truyền thông "The Media Equation" mà Microsoft đã tham khảo khi dựng nên Clippy.

Microsoft đã cố gắng tiếp thu bài học đó một cách nghiêm túc, và đã thất bại. Họ và tất cả công ty đang phát triển AI một lần nữa nên ghi nhớ điều này nếu không muốn đi vào vết xe đổ: tập trung vào câu hỏi AI giải quyết nhu cầu thực tế nào của con người, thay vì bị thôi miên bởi chuyện chúng có thể làm được đến đâu và thổi phồng quá mức năng lực của chúng.

Clippy gian nan tìm việc

Ít ai biết từng có nỗ lực hồi sinh Clippy trong nội bộ Microsoft năm 2019, nhưng kế hoạch này lại bị dập tắt không thương tiếc chỉ ít lâu sau khi nhen nhóm. Công ty này đã biến chiếc ghim giấy thành bộ sticker hoạt hình cho ứng dụng chat Teams và cung cấp hoàn toàn miễn phí đến toàn bộ người dùng thông qua kho lưu trữ mã nguồn GitHub.

Nhưng những sticker này đã bị gỡ chỉ một ngày sau đó, theo The Verge. Một nguồn thạo tin bên trong Microsoft nói với trang tin này rằng bộ phận bảo vệ hình ảnh thương hiệu của công ty không hài lòng khi Clippy xuất hiện trong Teams và ngay lập tức ra lệnh "sa thải" chiếc ghim giấy.

"Clippy đã cố gắng lấy lại công việc của mình từ năm 2001, và sự xuất hiện ngắn ngủi của nó trên GitHub là một nỗ lực nữa" - người một phát ngôn của Microsoft giải thích hóm hỉnh trong một phản hồi với The Verge. "Dù đánh giá cao nỗ lực này, chúng tôi không có kế hoạch đưa Clippy vào Teams".

Dù vậy, Clippy cũng được an ủi phần nào khi năm 2021 được Microsoft thiết kế riêng một phông nền để người dùng sử dụng làm hậu cảnh cho các cuộc gọi video trên Teams. Thiết kế thuộc bộ sưu tập lấy ý tưởng từ các "hình ảnh, ảnh GIF vui nhộn, và những khoảnh khắc đầy hoài niệm đã định nghĩa chúng ta qua năm tháng", thông báo trên trang chủ Microsoft viết.

Ngoài Clippy, bộ sưu tập còn có sự góp mặt của trò chơi thẻ bài Solitaire, cánh đồng cỏ trên nền trời xanh từng là phông nền của hệ điều hành Windows XP, và ứng dụng đồ họa máy tính kinh điển Paint.