Vật chứng của những bộ óc "người trời"

Vào số mùa xuân năm 1953, Paris Review đăng kỳ đầu tiên của "Writers at Work" (tạm dịch "Nhà văn trong công việc") - loạt bài ra định kỳ và được yêu thích của tờ báo, định hình nên một kiểu đối thoại không những đẹp về văn, giàu về ý, mà còn đào sâu vào nhiều vấn đề "bếp núc" của công việc viết văn.

Nhưng bản thân cái nghi thức viết lách ấy, ngoài các biên tập viên, người hiệu đính và các cộng sự, là những người đáng tin của một nhà văn, rất ít người có đủ đặc quyền để được tham gia. 

Cho nên một trong những "đại diện có thẩm quyền" hấp dẫn nhất, làm minh chứng cho nghi thức ấy, chính là những "vết tích vật chất" từ cuộc đời và quá trình sáng tạo của một nhà văn. Đó là thư từ với gia đình và bạn bè, là những bài báo được cắt ra, những tờ bướm quảng cáo, những bức vẽ lăng quăng và những ghi chú bên lề.

Tháng 12 này, nhà Sotheby's đã mở một cuộc đấu giá với hơn 100 vật phẩm văn chương. Đáng chú ý ở chỗ: chúng đại diện cho một loạt tác phẩm quan trọng của lịch sử văn học hiện đại. Chủ nhân của bộ sưu tập này là một đạo diễn phim người Mỹ giấu tên.

Trong số các vật phẩm, ta thấy có bản đánh máy đầu tiên và quan trọng của tiểu thuyết Tropic of Cancer (1934) của Henry Miller. Đây là một cuốn tiểu thuyết theo thể loại "roman à clef", tức đọc vào có thể đoán được ngay "ai là ai", nhưng trong bản đánh máy này, Henry Miller lại "chưa" đặt tên giả cho các nhân vật. 

Ta cũng thấy có cuộn giấy huyền thoại được Jack Kerouac đánh máy liền tù tì trên đấy, mà sau này sẽ là cuốn The Dharma Bums (1958). Ngoài ra dĩ nhiên còn có mặt những nhà văn nổi tiếng nhất của thế kỷ 20, như Ernest Hemingway, James Baldwin, Gabriel García Márquez, Saul Bellow, John Cheever…

Thường khi xuất bản rồi, những tài liệu này sẽ bị vứt đi, hoặc không thì cũng bị cất kỹ khóa chặt tít mít trong kho lưu trữ. Nhưng chúng đã thực sự cho ta được nhìn lại những tác phẩm kinh điển một cách gần gũi và thân thương. Ta được nhìn thấy công việc "bếp núc" tiến hành nơi lề các trang viết, là chỗ mà nhà văn, dòng nối dòng, định hình ra đặc điểm tổng thể của một cuốn sách. 

Trong tay một bậc thầy, mỗi quyết định dù lớn hay bé đều quan trọng, và mức độ cẩn trọng, cân nhắc này chính xác là lý do khiến các tác phẩm ấy đã và vẫn đang tiếp tục làm say mê các thế hệ người đọc.

Lần đầu tiên sau hai mươi năm, một bản thảo viết tay rất hiếm, rất đặc biệt của Ernest Hemingway cho truyện ngắn The Short Happy Life of Francis Macomber (1936) được đem ra đấu giá. 

Đây là tác phẩm thường được chọn đưa vào các tuyển tập truyện ngắn nhất, là một trong hai truyện mà Hemingway chọn bối cảnh là châu Phi (truyện kia là The Snows of Mount Kilimanjaro), và ngay khi xuất bản đã khiến các nhà phê bình phải hoang mang, nhức đầu. Bản thảo này (được viết bằng dụng cụ Hemingway yêu thích nhất là bút chì) cho ta thấy sự mập mờ của chính tác giả quanh một số khía cạnh của câu chuyện. 

Ở bản thảo chung kết này, có hẳn mấy đoạn bị gạch bỏ, trong đó có hai phương án mở đầu. The Short Happy Life kể lại chuyện một anh chồng bị vợ cắm sừng và chết trong cuộc đi săn do chính phát đạn của người vợ. Người đọc cãi nhau về động cơ của cô vợ. 

Không giống như Vladimir Nabokov, người tuyên bố nhân vật của mình là những "lao động khổ sai dưới hầm tàu" (cho nhà văn), Hemingway thừa nhận rằng đến ông cũng còn không tỏ động cơ của các nhân vật truyện mình viết. "Tôi không hơn gì bạn, cũng không biết liệu cô ấy có cố tình bắn anh ấy không", ông nói với tờ Paris Review.

Trong số các vật phẩm đem ra đấu giá lần này, có một bản thảo đánh máy tuyệt diệu của tiểu thuyết The Dharma Bums. Đó là một cuộn giấy dệt, dài 3,6m, rộng 45cm, được Kerouac đánh máy (nghe nói không ngừng nghỉ) liền tù tì 7 ngày ở Florida, trong một chuỗi những cơn bùng nổ và hưng phấn điên cuồng do tác dụng của thuốc kích thích. 

Đi cùng với cuộn giấy độc đáo này là một bản sách tặng đáng yêu của cuốn tiểu thuyết đầu tay The Town and the City (1950) của Kerouac, với Kerouac và Allen Ginsberg cùng ký tặng cho ông bạn John Kingsland chung lớp tại trường Columbia. Lời đề tặng bắt đầu bằng một chữ "Eeeeeeeeeeeeek" hào hển, đập ngay vào mắt, bay lượn ngang trang giấy trước khi xổ tiếp, bằng sự nhiệt thành đặc trưng, một dòng thác chuyện tán nhảm. 

Và đúng là sự phù phiếm của một nhà văn cũng thể hiện rõ như bản thân chữ nghĩa của người ấy: những bức thư của Kerouac gửi Ginsberg và William S. Burroughs được chọn ra đấu giá lần này là bản đồ dẫn ta tới một mớ rạn nứt và lùng nhùng tình dục của ba anh. 

Chính cái thứ lùng nhùng ấy là sức mạnh để phong trào Beat Generation sáng tác được khỏe thế. Cả ba anh làm nên trái tim của phong trào này, anh nào cũng có nhiều tình nhân, và thỉnh thoảng các anh còn ngủ với nhau.

Trong các vật phẩm đấu giá, ta thấy một bản đánh máy có sửa chữa cho kiệt tác Falconer (1977) của John Cheever. Đọc nó, ta hiểu tường tận hơn những điểm biên tập sau cùng của tác giả. Falconer tích hợp những quan sát của chính Cheever trong thời gian làm người hướng dẫn môn viết tại trại cải tạo Sing Sing. 

Tác phẩm cũng mô tả chuyện tình đồng giới lãng mạn trong tù, khiến dấy lên đồn đoán về việc đồng tính của Cheever - điều mà sau này đã được xác nhận trong những thư từ và nhật ký được công bố sau khi tác giả qua đời. 

Trong số những vật phẩm liên quan có một bản in thử của nhà xuất bản, với chữ ký của Cheever trên trang bìa lót; một số ghi chép và tờ bướm của đội ngũ biên tập, xuất bản ở nhà Knopf; và một bản sách tặng cho lần xuất bản đầu tiên, có lời đề tặng của tác giả gửi Muriel và Malcolm Cowley, là những người đã in truyện ngắn đầu tiên của Cheever trên tờ New Republic hồi ông mới 18 tuổi.

Một số vật phẩm mang ra bán đợt này là những ghi chép giá trị của lịch sử văn học. Một bản sách tặng tiểu thuyết đầu tay Go Tell It on the Mountain (1953) của James Baldwin, ký tặng Ed Parone là một người tài của công ty tìm kiếm và quản lý nhân tài William Morris Agency, đồng thời là bạn thân của tác giả. 

Lô đấu giá này còn kèm hai bức thư gửi Parone, trình bày lo lắng của Baldwin về cô nhân tình người Thụy Sĩ tên Lucien Happersberger ("câu chuyện tình thực sự duy nhất của đời tôi"), và dự đoán việc cuốn tiểu thuyết thứ hai - Giovanni's Room (1956) - sẽ bị từ chối, sau khi nhận được phản hồi không được hào hứng cho lắm từ nhà xuất bản. 

"Sách mà phải viết dịu đi thì tôi e rằng không còn sách nữa - và tôi chắc chắn sẽ không đời nào giết chết đứa con của chính mình". Nhà Knopf cuối cùng từ chối, thậm chí còn đề nghị Baldwin "đốt" bản thảo đi, do nó mô tả "trắng trợn" chuyện đồng tính. Sách sau đó được nhà Dial Press xuất bản, và nay được coi là một trong những trụ cột của văn học đồng tính thế kỷ 20.

Hôm nay, ngay cả khi đã có ChatGPT và Google Bard nỗ lực giải thiêng quy trình viết lách và "chấp bút" cho hàng triệu người tự viết được truyện, tự làm được thơ, thì tia chớp của sáng tạo vẫn là thứ hiếm có khó bắt, vượt thoát khỏi bất kỳ thuật toán hay hộp đen nào. 

Cho tới nay, mọi nỗ lực tiêu chuẩn hóa vẫn phải bất lực trước viết văn, ngay cả khi việc viết ấy được xây dựng trên những hệ thống phức tạp (và thường là cứng nhắc) của văn phạm và cú pháp. Nhưng những thứ mà tác giả đưa lên mặt giấy là không gì có thể thay thế được: đó là bản ghi chép về trải nghiệm và quan sát của cá nhân. 

Những chất liệu ấy chính là chứng tích hùng hồn cho hành động sáng tạo; chúng kéo ta tới gần hơn cái giải thưởng gần như bất khả của việc diễn đạt hoàn hảo, bằng cách đặt từ cho đúng nơi đúng chỗ.

(*) Dịch từ sothebys.com