Trung Quốc độc quyền khoáng sản quý như thế nào?

Phóng to

Mỏ khai thác đất hiếm của Mỹ ở Mountain Pass, California - Ảnh: ifixit.org

Khoáng sản quý hiếm, đặc biệt là các loại có ứng dụng rộng rãi như vonfram, bismuth và đất hiếm, đang trở thành át chủ bài đối với sự phát triển kinh tế và quốc phòng của mọi quốc gia. Chất bán dẫn trong các thiết bị điện tử làm từ đất hiếm, buồng đốt động cơ phản lực chịu nhiệt cao bằng hợp kim vonfram, vật liệu chuyên chở nhiên liệu trong lò phản ứng hạt nhân làm từ bismuth… Không có các kim loại quý này thì không có nền công nghiệp hiện đại, cũng không có nền quốc phòng hiện đại.

Trung Đông có dầu mỏ, Trung Quốc có đất hiếm

Dù nhu cầu thế giới hiện nay rất lớn, nhưng nguồn cung các khoáng sản này lại rất hạn chế và tập trung chủ yếu tại Trung Quốc.

Theo thống kê từ các báo cáo chuyên ngành, Mỹ, châu Âu và Nhật Bản tiêu thụ khoảng 55% lượng vonfram nhưng chỉ sản xuất khoảng 5% tổng lượng cung toàn thế giới, phần lớn nguồn cung đến từ Trung Quốc (khoảng 85% nguồn cung và 62% trữ lượng thế giới). Với hai loại còn lại, Trung Quốc cũng chiếm vị thế chủ chốt trong cung cấp với khoảng 80% sản lượng bismuth và 97% đất hiếm.

“Trung Đông có dầu mỏ, Trung Quốc có đất hiếm”, tuyên bố nổi tiếng của Đặng Tiểu Bình năm 1992 cho thấy Trung Quốc coi các loại khoáng sản thiết yếu là một trong những vũ khí hàng đầu trong cuộc chiến kinh tế - chính trị hiện đại. Và Trung Quốc đã và đang tận dụng tối đa loại vũ khí ấy để tìm kiếm lợi ích riêng cho quốc gia. Các nước cờ của Trung Quốc rất rõ ràng: triệt tiêu đối thủ cạnh tranh, thâu tóm các mỏ còn lại trên thế giới và sử dụng nguồn cung độc quyền như một công cụ điều khiển giá cả, đồng thời ép buộc các công ty lớn phải đầu tư tại Trung Quốc để đổi lấy nguồn nguyên liệu quý giá này.

Ngay từ thập niên 1990 trở về trước, Trung Quốc đã sớm loại bỏ các đối thủ cạnh tranh khỏi cuộc chơi khi quặng vonfram và đất hiếm giá rẻ của Trung Quốc tràn ngập thị trường thế giới, khiến hàng loạt mỏ tại phương Tây buộc phải đóng cửa. Bên cạnh đó, Trung Quốc cũng đang vươn tới các mỏ khác bên ngoài lãnh thổ. Chẳng hạn trong năm 2010, các nhà đầu tư Trung Quốc đã tiếp cận Malaga, một công ty khai thác vonfram tại Nam Mỹ, với mục tiêu thôn tính nhưng không thành công.

Trung Quốc cũng mua lại hàng loạt mỏ quặng vonfram chất lượng thấp từ châu Phi (1). Tại Tây Úc, thông qua khoản đầu tư 366 triệu USD, Bắc Kinh đã sở hữu phần lớn một mỏ đất hiếm có trữ lượng khá lớn của thế giới từ Lynas Corp, sau khi Chính phủ Úc phủ quyết không cho Trung Quốc mua kiểm soát tập đoàn này.

Nước cờ tiếp theo trong chiến lược là siết chặt nguồn cung và đẩy giá lên cao. Cụ thể năm 2003, Trung Quốc đã hạn chế xuất khẩu quặng vonfram, năm 2007 áp thuế xuất khẩu 15% lên các sản phẩm từ vonfram và giảm hạn ngạch còn 14.900 tấn trong năm (2). Kết quả là giá vonfram đã tăng xấp xỉ ba lần từ năm 2004 đến nay.

Đối với bismuth, kịch bản tương tự cũng diễn ra khi Chính phủ Trung Quốc tuyên bố dừng xuất khẩu kim loại này và áp dụng chính sách cấp giấy phép đối với bismuth vào năm 2006 (3), khiến giá bismuth tăng gấp ba lần trong một năm sau đó.

Lượng xuất khẩu đất hiếm của Trung Quốc đã giảm từ 60.000 tấn năm 2002 còn 45.000 tấn năm 2008, đẩy giá của kim loại này tăng gấp đôi trong khoảng thời gian tương ứng. Cuối năm 2010, cuộc khủng hoảng đất hiếm của thế giới đã nổ ra khi Trung Quốc ban hành lệnh hạn chế xuất khẩu đất hiếm sang Nhật. Giá đất hiếm sau đó đã tăng vọt lên gấp ba lần chỉ trong ba tuần tháng 6-2011 (4).

Phóng to

Khai thác đất hiếm ở Trung Quốc - Ảnh: businessinsider.com

Tìm cách thoát khỏi “thòng lọng độc quyền”

Chiến lược độc quyền khoáng sản quý của Trung Quốc rõ ràng đang phát huy tác dụng. Chiếc thòng lọng đã được treo lên và chỉ chờ các nạn nhân chui đầu vào. Điều này tạo nên mối lo ngại trong cộng đồng thế giới. Theo cách nói của nghị sĩ Hạ viện Mỹ Donald Manzullo - chủ tịch Tiểu ban về quan hệ đối ngoại khu vực châu Á - Thái Bình Dương, “thật không may là quy mô của cuộc khủng hoảng này rất lớn và chỉ có sự phối hợp chung tay tầm cỡ quốc gia mới có thể giúp chúng ta thoát ra được (5)”.

Trước ảnh hưởng quá lớn từ các chính sách về khoáng sản của Trung Quốc, các nước còn lại đã có nhiều động thái. Mỹ, Nhật và Liên minh châu Âu đã đệ đơn yêu cầu Tổ chức Thương mại thế giới (WTO) điều tra các chính sách thắt chặt xuất khẩu đất hiếm của Trung Quốc và WTO đã chấp thuận mở cuộc điều tra trong năm 2012. Tuy nhiên, theo nhiều chuyên gia về thương mại quốc tế, Trung Quốc khó thua trong vụ kiện này vì họ có thể viện dẫn các tiêu chuẩn về môi trường và chuẩn mực công nghiệp để biện minh việc giảm sản lượng khai thác nội địa.

Quan trọng hơn là việc xúc tiến tìm kiếm nguồn cung cấp thay thế. Hiện nay, hoạt động này đang được đẩy mạnh. Ví dụ Nhật đang tiến hành dự án khai thác đất hiếm tại Quebec (Canada) và tìm kiếm các nguồn đất hiếm ở Việt Nam (6). Một hướng khác cũng đang được nhiều nước quan tâm là nghiên cứu khai thác đất hiếm dưới đáy đại dương. Tập đoàn Lynas của Úc đang mở lại một mỏ đất hiếm khác ở Nam Phi.

Các phản ứng tương tự cũng xuất hiện để chống thòng lọng khoáng sản của Trung Quốc đối với vonfram và bismuth. EMC Metals, một công ty khai thác mỏ vonfram của Mỹ, đang tiến hành mở lại mỏ Springer tại Neveda trong năm 2013.

Việt Nam trên bàn cờ khoáng sản

Việt Nam có nguồn khoáng sản đa dạng và dồi dào, đặc biệt là các khoáng sản quý hiếm. Điển hình trong số đó là các mỏ đất hiếm phân bố chủ yếu tại tỉnh Lai Châu và các tỉnh Tây Bắc với tổng trữ lượng ước tính trên 16 triệu tấn ôxit đất hiếm (7), nhiều hơn cả trữ lượng này ở Mỹ là 13 triệu tấn (Mỹ từng là một cường quốc đất hiếm). Vonfram và bismuth cũng bắt đầu được tìm thấy ở một số tỉnh phía Bắc, trong đó có mỏ Núi Pháo (Thái Nguyên).

Nhờ lợi thế này, Việt Nam đang được nhìn nhận là một quân cờ quan trọng trong nỗ lực phá thế thòng lọng độc quyền của Trung Quốc. Gần đây, Việt Nam đã tích cực tham gia cuộc chơi thông qua các hình thức hợp tác với các nước khác như Nhật Bản, Ấn Độ (8). Cụ thể trong năm 2012, Việt Nam và Nhật Bản đã thành lập Trung tâm Nghiên cứu và chuyển giao công nghệ đất hiếm. Bên cạnh đó, Công ty cổ phần Đất hiếm Lai Châu và Công ty Phát triển đất hiếm Đông Pao - Nhật Bản đã ký biên bản ghi nhớ về hợp tác khai thác, chế biến đất hiếm thân quặng F3 ở mỏ Đông Pao với mục tiêu đạt công suất 10.000 tấn/năm ôxit đất hiếm (9).

Có lẽ trong số các mỏ khoáng sản mới được đưa vào hoạt động ở Việt Nam, Núi Pháo là mỏ quan trọng nhất nhờ được triển khai bài bản, có công nghệ hiện đại và đã đi vào khai thác quy mô lớn. Theo ước tính, sản lượng vonfram hằng năm do mỏ này cung cấp ra thị trường sẽ chiếm gần 7% tổng sản lượng vonfram toàn cầu, con số này đối với bismuth là 12% (10).

Thống kê của Tổ chức Công nghiệp vonfram quốc tế (ITIA) trong năm 2010 cho thấy nhà cung cấp vonfram đứng thứ hai thế giới là Nga cũng chỉ chiếm 4% tổng sản lượng. Còn đối với bismuth, Mexico hiện đang đứng thứ hai thế giới với khoảng 12% sản lượng, theo số liệu của Indexmundi.

Do cuộc cờ về các kim loại quý trên thế giới đang xoay chuyển, nếu khéo léo Việt Nam có thể tận dụng theo hướng có lợi nhất cho mình. Nhiều bên đang hướng đến Việt Nam như là một điểm đến tiềm năng. Tuy nhiên, hiện nay môi trường đầu tư của Việt Nam trong ngành mỏ đang được coi là kém hấp dẫn, chỉ tốt hơn duy nhất một nước là Indonesia, theo báo cáo mới nhất của Fraser Institute, một think-tank (nhóm chuyên gia cố vấn cung cấp ý kiến và lời khuyên về các vấn đề quốc gia) hàng đầu thế giới.

Vì thế, điều cần nhất là Việt Nam phải tạo điều kiện để các doanh nghiệp mỏ của mình ăn nên làm ra một cách chân chính. Tiếp đó, Việt Nam cần tạo môi trường đầu tư thông thoáng hơn, nâng cao sức hấp dẫn của ngành mỏ với các chính sách hỗ trợ cụ thể đối với nhà đầu tư. Với các chiến lược đó, Việt Nam có thể đón các nguồn đầu tư quốc tế vào ngành mỏ. Nếu thành công, việc này không chỉ nâng cao vị thế của Việt Nam trong ván cờ khoáng sản quý của thế giới, mà còn giúp tạo động lực để nền kinh tế bứt phá trong giai đoạn tăng trưởng mới.

___________

(1), (2): Malaga breaks Chinese grip on Tungsten by Trish Saywell - 11/8/2010
(3): Global Bismuth Metal Market by Metalworld 2009
(4): http://www.upi.com/Business_News/Energy-Resources/2011/06/23/Rare-earth-minerals-prices-skyrocket/UPI-76601308849756/
(5): http://security.blogs.cnn.com/2011/09/22/with-chinese-monopoly-u-s-should-create-rare-mineral-reserve/
(6), (8): http://www.idsa.in/idsacomments/ChallengingChinasRareEarthMonopoly_alele_190712
(7): http://vampro.vn/cong-trinh-khoa-hoc/tai-nguyen-khoang-san/tong-quan-ve-dat-hiem-viet-nam.aspx
(9): http://www.vinacomin.vn/vi/news/Tin-tuc-Vinacomin/Cong-ty-CP-dat-hiem-Lai-Chau-quan-ly-toan-bo-mo-dat-hiem-lon-nhat-Viet-Nam-2874.html
(10): http://www.thesaigontimes.vn/Home/doanhnghiep/chuyenlaman/95219/