Triệt sản muỗi đực, xóa sổ bền vững sốt xuất huyết?

Một cặp muỗi vằn Aedes albopictus đang giao phối, đây là chủng muỗi gây truyền nhiễm các bệnh sốt xuất huyết, Zika và sốt vàng. Con muỗi cái lớn hơn muỗi đực nhiều. Ảnh: Wikimedia Commons

Các bệnh do muỗi truyền như sốt rét, sốt xuất huyết (SXH), Zika, sốt chikungunya và sốt vàng chiếm khoảng 17% tổng số bệnh lây nhiễm toàn cầu, cướp đi hơn 700.000 sinh mạng mỗi năm và khiến hàng triệu người lao đao vì bệnh tật. Vật chủ trung gian truyền bệnh, tác nhân chính gây ra các đại dịch này, là muỗi Aedes, gồm hai loài Aedes aegypti và Aedes albopictus, trong đó Aedes aegypti là vector chủ yếu gây bệnh.

Nửa thế giới “sợ” sốt xuất huyết

Kiểm soát “dân số” muỗi hiện là biện pháp được kỳ vọng nhất nhằm giảm nguy cơ và quy mô ảnh hưởng của các bệnh lây truyền. Cho tới nay, sử dụng thuốc diệt côn trùng vẫn là phương pháp chính. Tuy nhiên, do xu hướng kháng thuốc của côn trùng ngày càng tăng cũng như tác động tồn dư tiêu cực tới môi trường của những thuốc này, thế giới ngày càng sốt ruột tìm kiếm những giải pháp an toàn, bền vững hơn.

Bác sĩ Soumya Swaminathan, nhà khoa học của Tổ chức Y tế thế giới (WHO), nhận định: “Một nửa dân số thế giới đang có nguy cơ bị SXH. Bất chấp những nỗ lực tốt nhất của chúng ta, các sáng kiến hiện nay nhằm kiểm soát bệnh vẫn chưa hiệu quả. Chúng ta vẫn đang rất cần những cách tiếp cận mới và sáng kiến này (tức Sterile Insect Technique - SIT) vừa hứa hẹn vừa hứng thú”.

Kỹ thuật triệt sản côn trùng (SIT) là một dạng thức kiểm soát sinh sản của côn trùng. Với muỗi, quá trình thực hiện bao gồm việc nuôi một số lượng lớn muỗi đực đã triệt sản trong các cơ sở thí nghiệm chuyên dụng, sau đó thả chúng ra và để chúng giao phối với muỗi cái trong tự nhiên.

Vì chúng không thể tạo ra các thế hệ muỗi tiếp theo, số lượng côn trùng sẽ giảm dần theo thời gian. Cơ quan Năng lượng nguyên tử quốc tế (IAEA) đang hợp tác với Tổ chức Nông lương Liên Hiệp Quốc (FAO), trong tương lai sẽ hợp tác với Chương trình đặc biệt chuyên nghiên cứu và đào tạo về các bệnh nhiệt đới (TDR) và WHO tìm cách cải tiến SIT ứng dụng với loài muỗi Anopheles để ngăn chặn bệnh sốt rét.

Trong năm 2020, IAEA và các đối tác sẽ tập trung cho những chương trình thử nghiệm quy mô lớn ứng dụng SIT vào kiểm soát các loài muỗi Aedes chuyên gây bệnh SXH.

Drone đã được sử dụng để phát tán muỗi đực đã triệt sản trong các thử nghiệm và cho thấy những hiệu quả trên thực tế ở Brazil - Ảnh: FRUIT GROWNERS NEWS

An toàn, thân thiện môi trường

SIT do Bộ Nông nghiệp Mỹ phát triển đầu tiên vào cuối thập niên 1950, được ứng dụng thành công tại nhiều nước trong việc diệt trừ các loài côn trùng gây hại cho mùa màng và vật nuôi như ruồi đục quả Địa Trung Hải (Mediterranean fruit fly), ruồi giun đinh vít (New World screwworm fly), ruồi ngủ xê xê (Tsetse fly). Kỹ thuật này hiện được sử dụng trên toàn cầu trong lĩnh vực nông nghiệp ở cả 6 châu lục.

SIT không liên quan tới kỹ thuật chỉnh sửa gen được ứng dụng để ngăn chặn các bệnh lây truyền qua muỗi như SXH, sốt rét đã và đang được thử nghiệm tại một số nước. Theo quan sát của các chuyên gia IAEA sau nhiều thập kỷ ứng dụng SIT trên các loại côn trùng, họ không phát hiện trường hợp đột biến gen nào xảy ra ở những côn trùng đã bị triệt sản bằng phương pháp này.

Bà Florence Fouque, nhà khoa học thuộc TDR, cho biết: “Các nước bị ảnh hưởng nghiêm trọng bởi dịch bệnh SXH và Zika rất quan tâm tới việc thử nghiệm công nghệ này, vì có thể hạn chế số muỗi sinh sôi mà không phải dùng tới thuốc diệt côn trùng vốn gây hại cho môi trường”.

Trong khi đó, ông Jérémy Bouyer, nhà côn trùng học thuộc ban kỹ thuật hạt nhân hợp tác của FAO/IAEA, khẳng định: “Việc sử dụng SIT ở lĩnh vực nông nghiệp trong 60 năm qua đã chứng minh đó là phương pháp an toàn và hiệu quả”.

IAEA đã phối hợp với FAO cải tiến, nâng cấp SIT để biến nó thành giải pháp thân thiện môi trường nhằm chống lại các bệnh do muỗi truyền. Hai đơn vị này đã thử nghiệm SIT trên quy mô nhỏ ở nhiều nước, trong đó có Brazil, Cuba, Ý, Mauritius, Mexico và Đức. Các thử nghiệm quy mô lớn hơn đã được lên kế hoạch triển khai trong năm 2020, thuộc các hoạt động hợp tác về nghiên cứu và kỹ thuật của IAEA.

Tài liệu cung cấp trên trang web của WHO cũng giải đáp thắc mắc: SIT có nguy hiểm không, có ảnh hưởng gì tới con người cũng như các loài vật khác? WHO khẳng định những loài côn trùng đã qua xử lý bức xạ không trở thành những vật phát xạ, bởi lượng phóng xạ được đưa vào muỗi đực chỉ vừa đủ để chúng bị triệt sản.

Việc thả số muỗi đực đã triệt sản này vào môi trường cũng không gây nguy cơ cho sức khỏe con người cũng như môi trường sống. Còn lý do vì sao chỉ thả muỗi đực mà không thả muỗi cái là bởi chỉ muỗi cái mới đốt và hút máu, vì thế mới tiềm ẩn nguy cơ lây bệnh. Muỗi đực triệt sản không đốt và cũng không lây bệnh, “nhiệm vụ” của nó chỉ là giúp kiểm soát và giảm dần “dân số” muỗi một cách tự nhiên vì không còn khả năng sinh sản.

Lần đầu tiên ứng dụng quy mô lớn

Trong các thử nghiệm đã và đang diễn ra, muỗi đực triệt sản thường được thả ngay trên mặt đất, tại khu vực mong muốn. Tuy nhiên, những kết quả thu được gần đây tại Brazil cho thấy hiệu quả hứa hẹn hơn khi sử dụng hệ thống thả muỗi bằng máy bay không người lái (drone), do IAEA phát triển trên cơ sở hợp tác với FAO và các tổ chức khác.

Trước vấn đề một số chuyên gia sinh thái học đặt ra như việc giảm số lượng muỗi bằng SIT liệu có gây hại gì cho những loài như dơi, chim chuyên ăn muỗi, WHO cũng đã nêu ra những luận cứ xác đáng chứng tỏ phương pháp này không tiềm ẩn nguy cơ gây mất cân bằng sinh thái.

Thực tế hiện có hơn 3.500 loài muỗi có thể là nguồn cung thức ăn dồi dào cho các loài vật và các loài côn trùng lớn hơn. Như thế, việc giảm bớt một loài (cụ thể là muỗi Aedes chuyên gây bệnh SXH, Zika, chikungunya cho người) sẽ không ảnh hưởng tới môi trường cũng như chuỗi thức ăn của các loài khác.

Ngoài ra, việc thả một lượng lớn muỗi đực đã triệt sản cũng sẽ được triển khai chỉ tại một số khu vực mục tiêu có người dân sinh sống nhằm kiểm soát bệnh tật. Theo WHO, SIT đã được sử dụng trong gần 70 năm qua và được đánh giá là một công nghệ thân thiện môi trường, vì chỉ nhắm vào một loài côn trùng và giúp giảm bớt nhu cầu sử dụng các phương pháp kiểm soát côn trùng gây hại như phun thuốc diệt muỗi, thuốc trừ sâu.■