Tòa án xử phạt vi phạm giao thông: tại sao không?

Hai mặt của phạt nặng

Sau hai tuần áp dụng mức phạt mới, cao hơn rất nhiều so với mức phạt cũ, đối với các hành vi vi phạm luật trong giao thông công cộng, nhiều ý kiến trái chiều được ghi nhận. Người thì cho rằng mức phạt nặng mang tính răn đe cao là cần thiết và là biện pháp cải thiện trật tự giao thông hiệu quả, góp phần xây dựng nếp sống đô thị văn minh. 

Người khác lại e ngại về mức phạt quá cao so với thu nhập trung bình khiến người vi phạm gặp khó khăn lớn trong việc tổ chức cuộc sống sau khi chịu nộp phạt, thậm chí có thể lâm vào cảnh túng quẫn.

Ngoài ra, suy nghĩ lảng vảng trong đầu về mức phạt khủng có thể trở thành nỗi ám ảnh đối với người đang đi đường; nỗi ám ảnh đó tất yếu dẫn đến thái độ ứng phó tiêu cực theo bản năng sinh tồn trước những sự cố, trục trặc liên quan đến đèn tín hiệu, biển báo giao thông. Thái độ ứng phó tiêu cực phổ biến sẽ gây rối loạn trong đi lại trên đường công cộng, gây ùn tắc.

Trên thực tế, cả hai dự kiến đều đang xảy ra. Một mặt, hình ảnh người đi lại trên đường công cộng đã trật tự, ngăn nắp thấy rõ: người đi đường đồng loạt dừng xe ngay ngắn trước vạch giới hạn khi đèn đỏ; người tham gia giao thông vi phạm giảm thấy rõ, không còn vượt đèn đỏ, chạy xe trên lề, chạy ngược chiều, vừa chạy xe vừa nghe điện thoại. Nhưng mặt khác, có hiện tượng kẹt xe nghiêm trọng kể cả ngoài giờ cao điểm.

Một trong những lý do là đường sá không đủ cho lượng xe lưu thông. Tỉ lệ sở hữu ô tô của người Việt tăng nhanh nhất thế giới (từ năm 2015-2020 tăng tới 17%/năm), tỉ lệ sở hữu xe máy và quy mô dân số ở các đô thị cũng tăng đáng kể. 

Theo Giám đốc Sở GTVT TP Hà Nội Nguyễn Phi Thường, hạ tầng giao thông Hà Nội tăng khoảng 0,5%/năm trong khi tốc độ phương tiện cá nhân tăng khoảng 4-5%/năm, khiến việc xây dựng hạ tầng luôn phải "chới với đuổi theo" lượng phương tiện cá nhân. (báo Lao Động 8-12-2023)

Kinh nghiệm các nước cho thấy việc xử phạt tiền với mức cao và được thực hiện nghiêm minh có tác dụng tích cực trong việc xây dựng ý thức tôn trọng luật giao thông của người dân. Một hành vi vi phạm pháp luật được cho là nhỏ, lặt vặt nhưng khiến người ta phải chi trả một khoản tiền lớn luôn được coi là sự đánh đổi không cân xứng đến gây sốc.

Bởi vậy, tốt nhất là cẩn thận, chú ý quan sát và di chuyển có chừng mực hợp lý để không bị đột ngột rơi vào tình cảnh người vi phạm luật. Tuy nhiên, không thể phủ nhận tính đa dạng của các hoàn cảnh khi một người vi phạm luật giao thông diễn ra. Cần làm rõ bản chất của hành vi vi phạm luật và có biện pháp xử lý thích đáng, hợp lý và hợp tình trong trường hợp cụ thể.

Tòa án xử lý vi phạm giao thông: cân nhắc lý và tình

Hệ thống xử lý vi phạm luật giao thông ở các nước chia thành hai bộ phận rõ ràng, tương ứng với chức năng của hai loại cơ quan có thẩm quyền. Phần xử lý hành chính do cơ quan cảnh sát thực hiện và phần xử lý mang tính chất tư pháp do tòa án thực hiện.

Về thủ tục xử lý, mỗi khi có người vi phạm luật giao thông, nhân viên cảnh sát thực hiện nhiệm vụ tại hiện trường có trách nhiệm ghi nhận, chặn đứng ngay hành vi vi phạm, chỉ rõ, thông báo mức phạt mà người vi phạm phải chịu, cũng như những chế tài bổ sung khác, nếu có. Tất cả những điều đó được ghi nhận trong biên bản xử lý vi phạm.

Người vi phạm có hai lựa chọn. Hoặc chấp nhận nộp phạt và chịu các biện pháp xử lý bổ sung khác, nếu có; hoặc kiện ra tòa án yêu cầu xem xét. Người vi phạm theo lựa chọn thứ nhất nếu thấy vi phạm của mình là rành rành và không có gì để bào chữa. 

Lựa chọn thứ hai có thể được cân nhắc khi người vi phạm cho rằng sự vi phạm của mình diễn ra trong hoàn cảnh có nhiều yếu tố ngoại lai tác động khiến mình khó hoặc không thể làm khác.

Tòa án chuyên xử lý các vụ vi phạm pháp luật trong giao thông công cộng ở các nước thuộc loại tòa vi cảnh. Các vụ vi phạm được xử nhanh theo thủ tục rút gọn chỉ với một thẩm phán. Quan tòa xem xét các tình tiết, nghe giải trình, đánh giá chứng cứ rồi sau đó quyết định biện pháp xử lý được cho là phù hợp với tính chất, mức độ nghiêm trọng của vụ vi phạm.

Việc tổ chức các phiên tòa vi cảnh để xử lý các vụ vi phạm pháp luật thông thường trong cuộc sống hằng ngày, bao gồm vi phạm trong lĩnh vực giao thông công cộng, không chỉ cho phép giải quyết vừa nhanh, vừa có tình, có lý những trường hợp phạm pháp đơn giản và ít nghiêm trọng. 

Phiên tòa vi cảnh còn được thẩm phán sử dụng để tuyên truyền pháp luật: nhân dịp xử lý hành vi vi phạm pháp luật khi đi đường, thẩm phán nhắc nhở người vi phạm về sự cần thiết tôn trọng luật giao thông để xây dựng xã hội trật tự, văn minh.

Lời nhắc nhở của quan tòa được đưa ra trước pháp đình có tác dụng không khác lời giáo huấn của người thầy thực hiện đối với học trò tại một lớp học trang nghiêm. Việc làm này chắc chắn sẽ có tác dụng tích cực làm thay đổi nhận thức, từ đó làm thay đổi hành vi của người được phán xét, đồng thời là bài học đối với công chúng, với toàn xã hội.

Hệ thống xử lý vi phạm pháp luật trong lĩnh vực giao thông đang vận hành ở Việt Nam chỉ ghi nhận vai trò của cảnh sát, không có vai trò của tòa án. Bởi vậy, hệ thống mang đậm tính máy móc, tương thích với thiên chức của cơ quan công lực. Điều đó giải thích tại sao được lồng trong khung pháp lý hiện tại, hình ảnh giao thông công cộng trông trật tự, ngăn nắp nhưng cứng nhắc, lạnh lùng, thậm chí căng thẳng.

Để hệ thống xử lý vi phạm pháp luật trong lĩnh vực giao thông công cộng được duy trì bền vững với những biện pháp chế tài vừa nghiêm vừa thấu lý, đạt tình và được toàn xã hội tâm phục, cần làm cho hệ thống có thêm tính nhân văn, đạo lý, công bằng. 

Để đạt được điều đó, ghi nhận vai trò của tòa án trong việc đánh giá tình tiết của vụ vi phạm để đặt cơ sở cho việc định lượng biện pháp xử phạt là rất cần thiết. Mô hình tòa vi cảnh của các nước cần được nghiên cứu một cách nghiêm túc để được vận dụng vào hoàn cảnh, điều kiện của Việt Nam.

Về phương diện kỹ thuật xây dựng pháp luật, khung pháp lý chế tài đối với các hành vi vi phạm pháp luật trong lĩnh vực giao thông công cộng, bao gồm xác định hành vi vi phạm, mức xử phạt và thủ tục xử phạt, trong một văn bản luật chứ không phải trong một nghị định. Nghị định Chính phủ là văn bản lập quy của cơ quan hành pháp, không thể chi phối việc thực thi phận sự của quan tòa.

Ở các nước, toàn bộ các quy định xử phạt vi phạm pháp luật trong lĩnh vực giao thông đường bộ nằm trong một bộ luật giao thông đường bộ. Cần sửa Luật Giao thông đường bộ trên cơ sở nghiên cứu, vận dụng kinh nghiệm xây dựng bộ luật giao thông đường bộ của các nước. ■