Thương tổn tinh thần cũng cần sơ cấp cứu

Không thể nhìn thấy rõ như vết thương thể xác, những vết thương và sang chấn về mặt tâm lý có thể dẫn đến những hậu quả nghiêm trọng lâu dài đến cá nhân, thậm chí đe dọa tính mạng của họ và những người xung quanh.

Và cũng tương tự như lợi ích của chương trình sơ cấp cứu thông thường, có một người hiểu và sơ cứu tinh thần đúng cách sẽ giúp không chỉ người bệnh mà còn góp phần cứu những thành viên trong gia đình có thể chịu ảnh hưởng tâm lý từ họ.

Học sơ cứu tinh thần

Một buổi tối tại hội trường Đại học Kinh tế TP.HCM, hàng trăm người tham gia workshop miễn phí Mental Health First Aid của Survival Skills Vietnam (SSVN), một doanh nghiệp xã hội đặt mục tiêu giảm thương vong có thể phòng tránh được tại Việt Nam thông qua giáo dục sơ cấp cứu chuẩn quốc tế.

Sau khi cho cả lớp làm bài khảo sát về nhận thức sức khỏe tinh thần và khởi động bằng bài tập thở, hai người đồng sáng lập của SSVN - chị Trang Jena Nguyễn và chuyên gia sơ cấp cứu Tony Coffey - bắt đầu bài giảng. 

Xuyên suốt một tiếng lý thuyết, người tham gia học cách nhận biết những dấu hiệu và cách hỗ trợ với năm vấn đề sức khỏe tinh thần thường xuất hiện trong cộng đồng: rối loạn stress và trầm cảm, rối loạn lo âu, loạn thần, lạm dụng chất gây nghiện và rối loạn tâm lý hậu sang chấn (PTSD).

Những người tham gia đủ mọi lứa tuổi - từ trẻ đến trung niên, người ở nội thành, người từ Vĩnh Long đón xe lên Sài Gòn. Có người đến để có thêm kiến thức, người từng bất lực vì người thân, bạn bè rơi vào trầm cảm. "Khi mình sơ cứu tinh thần, tuyệt đối không được nói 'Hãy vui lên, tích cực lên' vì điều này có thể ảnh hưởng đến tâm lý người đang gặp vấn đề. Mình chỉ ở đó lắng nghe, không đổ lỗi" - chị Trang liên tục lặp lại thông điệp xuyên suốt buổi học.

30 phút cuối dành cho người tham gia nhập vai tình huống để vận dụng kiến thức mới. Có hai tình huống giả định - một người trầm cảm và một người đang trong cơn hoảng loạn cần được hỗ trợ. 

Với tình huống đầu, người vào vai "sơ cứu viên" lắng nghe, chia sẻ và quan sát cho đến khi bạn nữ thực sự mở lòng nói về vấn đề của mình, thay vì động viên "Hãy vui lên" như thói quen thông thường. Ở tình huống còn lại, sơ cứu viên để ý ngôn ngữ cơ thể, kiên nhẫn hướng dẫn người bạn trong cơn hoảng loạn tập thở và cùng giải quyết vấn đề.

Trả lời Tuổi Trẻ Cuối Tuần, chị Trang Jena Nguyễn cho biết những workshop thế này chỉ là bước thử nghiệm đầu tiên trong quá trình triển khai chương trình đào tạo bài bản về sơ cứu tinh thần. 

Trong tương lai, SSVN sẽ triển khai chương trình về sơ cứu tinh thần với thời lượng khóa học chuẩn - 8 tiếng. Đây là nỗ lực để mang mô hình đào tạo bài bản về sơ cứu tinh thần Mental Health First Aid (MHFA) của Úc về Việt Nam.

Từ trải nghiệm của người trong cuộc

Khóa học MHFA đầu tiên ở Úc diễn ra năm 2000 và từ đó đã phát triển thành phong trào toàn cầu. Chương trình này đã có mặt ở hơn 25 quốc gia, với trên 6 triệu người khắp thế giới được đào tạo.

MHFA là ý tưởng, nảy ra trong một buổi đi dạo đêm của cặp vợ chồng Betty Kitchener - y tá dạy sơ cứu cho Hội Chữ thập đỏ Úc - và Anthony Jorm - giáo sư nhận thức sức khỏe tâm thần Đại học Melbourne. Kitchener từng trải qua nhiều cơn trầm cảm nặng trong đời, còn Jorm tâm tư khi nhiều người không biết cách "sơ cấp cứu" khi gặp một người thân, người lạ đang trong tình trạng đau khổ.

"Trong suốt cuộc đời, hầu hết chúng ta sẽ không gặp nạn nhân trong tình trạng ngưng tim ngưng thở mà sẽ phải đối mặt nhiều hơn với những người đang gặp vấn đề với sức khỏe tâm thần. Tại sao chúng ta lại không được dạy sơ cứu về tinh thần?" - Kitchener nói trong một cuộc phỏng vấn với LIFE Communications, dự án ngăn chặn tự tử ở Úc.

Mục tiêu của MHFA không phải để đào tạo học viên trở thành chuyên viên tâm lý hay bác sĩ tâm thần, mà giúp họ ở vai trò người phản ứng đầu tiên (first responder) trước tình huống, người hỗ trợ chuyên gia. 

"Tầm nhìn của chúng tôi là mọi người, từ tuổi tiểu học trở đi, có vài kỹ năng cơ bản để giúp đỡ ai đó đang gặp khủng hoảng" - Jorm nói khi cùng Kitchener trả lời phỏng vấn tờ Los Angeles Times hồi đầu năm. Ông chia sẻ thêm: "Các chuyên gia về mảng sức khỏe tâm thần đã bận rộn với những trường hợp nghiêm trọng và tái phát. Tất cả chúng ta cần góp phần giảm tác động của bệnh tâm thần trong xã hội".

Thông qua việc nhận diện những triệu chứng giai đoạn đầu dễ bị bỏ qua - như việc một người thu mình, im lặng bất thường hay mất hứng thú với hoạt động thường ngày, mất kết nối với thực tại - những người được đào tạo MHFA có thể góp phần ngăn ngừa diễn tiến nặng hơn của rối loạn tâm thần với cá nhân đó.

Một ví dụ thực tế, theo tạp chí Scientific American, là trường hợp của Aaron Alexis, cựu binh hải quân 34 tuổi đã xả súng làm 12 người chết ở Mỹ năm 2013. Một tháng trước khi án mạng xảy ra, Alexis từng gọi cảnh sát yêu cầu hỗ trợ về tinh thần khi bản thân xuất hiện triệu chứng hoang tưởng và cảm thấy vô cùng hoảng loạn. Nhưng những gì các nhân viên ứng phó làm chỉ là đến khách sạn trò chuyện với y, gọi điện cho người giám sát, lập báo cáo. Không có bất kỳ sự theo dõi sát sao sau đó, cũng như không nhận diện được y có dấu hiệu của cơn loạn thần cấp - tình trạng cần đến bệnh viện để cấp cứu và điều trị bằng thuốc.

Sau trường hợp của Alexis, nhiều cảnh sát đã bắt đầu tham gia chương trình MHFA tại Mỹ. Tổng thống Barack Obama đã phê duyệt ngân sách 15 triệu USD dành riêng cho MHFA trong năm tài khóa 2014 và 2015. Ít nhất 23 tiểu bang nước Mỹ đã đưa ra luật hoặc phân bổ ngân sách để hỗ trợ MHFA.

Sơ cứu cảm xúc

Trong bài phỏng vấn với Los Angeles Times, Jorm và Kitchener cũng thẳng thắn trả lời các câu hỏi liên quan đến chỉ trích nhằm vào chương trình của họ, chẳng hạn như MHFA chỉ tập trung vấn đề y khoa mà bỏ qua bối cảnh xã hội đằng sau mỗi cá nhân, cũng như chương trình thiếu sự đóng góp từ người có trải nghiệm thực với bệnh tâm thần.

Kitchener nhấn mạnh các khóa học MHFA đều có sự tham gia của hội đồng chuyên môn và đóng góp từ không chỉ người từng trải qua khủng hoảng tinh thần mà còn cả người chăm sóc và các chuyên gia đã thăm khám cho họ. 

Bà cũng nói rõ rằng người sơ cứu sức khỏe tâm thần, mặc dù được huấn luyện để phát hiện các dấu hiệu và triệu chứng của các chấn đoán tâm thần khác nhau, "không phải là người chẩn đoán bệnh".

Một khóa MHFA với quy chuẩn thời lượng 8 tiếng chỉ có thể cung cấp cho người học những khái niệm cơ bản nhất và giải pháp ngắn hạn, giảm đau, xoa dịu cho người bệnh ở thời điểm đó. Đích cuối cùng, người hỗ trợ cần chuyển người bệnh đến gặp người có chuyên môn phù hợp.

Ngoài MHFA còn một phương pháp sơ cứu tinh thần khác, dù ít phổ biến hơn nhưng vẫn được tập huấn thường xuyên cho các tổ chức trên khắp nước Mỹ và một số cơ quan quốc tế: emotional CPR (eCPR, sơ cứu cảm xúc). Đây là cách đặt tên chơi chữ, vì CPR ở đây không phải là hồi sức tim phổi mà là viết tắt của Connect (kết nối), emPowering (trao quyền), và Revitalizing (hồi sinh).

eCPR do Daniel Fisher, một bác sĩ tâm thần người Mỹ từng bị chẩn đoán tâm thần phân liệt, phát triển. Phương pháp này hướng đến việc để những người từng gặp vấn đề tâm thần dùng chính trải nghiệm đó để hiểu rộng hơn về bản thân và những người khác.

Amanda Myers, chuyên gia nghiên cứu tại Đại học Brandeis (Massachusetts, Mỹ), cho rằng cả MHFA và eCPR đều có ưu, khuyết điểm, mỗi người có thể lựa chọn theo học chương trình nào phù hợp với giá trị và nguyên tắc riêng của họ. "Nhưng thành thật mà nói, chỉ cần công chúng nói về sức khỏe tâm thần và nỗ lực hướng tới việc xóa bỏ kỳ thị đã là có lợi, bất kể là chọn chương trình đào tạo nào" - bà nói với Los Angeles Times.

Myers cũng lưu ý rằng trong thực tế sẽ có những trường hợp không thể sơ cứu tinh thần, chẳng hạn một người có dấu hiệu rối loạn tâm thần la hét tại ga tàu. Điều đúng đắn lúc này là gọi cho cơ quan chức năng liên quan.