Mỏ Fenix của Tập đoàn Solway ở El Estor (tỉnh Izabal), Guatemala

Tòa nhận định quyết định nêu trên đã ủng hộ kiến nghị của dân do Guatemala cam kết với Ủy ban Môi trường và phát triển Trung Mỹ sử dụng hợp lý nguồn tài nguyên thiên nhiên, đấu tranh chống ô nhiễm và tái lập cân bằng sinh thái.

Ngoài ra, các thẩm phán còn căn cứ vào án lệ từ dự án mỏ El Escobal.

Nguồn sống của dân bị đe dọa

Trước đó, tháng 2-2019, Tòa án tối cao Guatemala cũng phán quyết rằng khi gia hạn giấy phép cho mỏ Fenix, người dân địa phương đã không được hỏi ý kiến.

Tháng 9-2011, tập đoàn nước ngoài Solway có trụ sở chính ở Thụy Sĩ mua lại Fenix, mỏ nickel lớn nhất Guatemala ở thị trấn El Estor. Công ty Compañía Guatemalteca de Níquel (CGN) - chi nhánh của Solway - phụ trách khai thác nickel.

CGN giải quyết được 3.000 việc làm nhưng thị trấn El Estor yên bình ngày nào đã trở thành tâm điểm tranh chấp môi trường.

Mỏ nickel tọa lạc cạnh hồ Izabal trong khi đây là hồ nước ngọt lớn nhất nước, nơi sinh sản quan trọng của động vật hoang dã - trong đó có cá sấu và lợn biển, đồng thời là nguồn cung cấp cá giúp ngư dân địa phương có đồng ra đồng vào.

Phạm vi được cấp phép khai thác rộng đến 247km², trong đó lại có 20 khu định cư của bộ tộc Q'eqchi.

Tháng 3-2017, trên hồ Izabal xuất hiện màng nước màu đỏ trong nhiều ngày. Các ngư dân nghi ngờ mỏ nickel gây ô nhiễm nên đề nghị chính quyền khảo sát về môi trường.

Một tháng sau, Bộ Tài nguyên lấy mẫu nước và kết luận một loài thực vật thủy sinh xâm lấn thuộc chi hydrilla có màu đỏ là nguyên nhân khiến mặt nước hồ chuyển màu đỏ.

Bộ trưởng Alfonso Alonzo khẳng định: "Hydrilla phát triển do nước nhiễm vi khuẩn vì không có nhà máy xử lý nước thải trên sông Polochic".

CGN khăng khăng cho rằng nhà máy không gây ô nhiễm, CGN có chương trình giám sát môi trường và đã cam kết khảo sát về tác động môi trường theo quy định của Bộ Môi trường cũng như Bộ Năng lượng và mỏ.

Tập đoàn mẹ Solway tuyên bố mức ô nhiễm vẫn như cũ so với lúc nhà máy bắt đầu hoạt động. Song ngư dân lại không tin như thế. Bộ Môi trường bèn thông báo tổ chức gặp mặt ngư dân.

Sáng 27-5-2017, ngư dân đến nhưng không có cuộc gặp nào cả. Nghiệp đoàn đánh cá đã mất kiên nhẫn, chỉ thị cho các ngư dân dựng chướng ngại vật phong tỏa đường ra vào mỏ nickel. Trong khi ngư dân ném đá, cảnh sát bắn hơi cay để giải tán đám đông.

Xung đột bùng nổ. Có nhiều tiếng súng vang lên.

Anh Carlos Maaz trúng một viên đạn thấu tim và tử vong. Một ngư dân khác bị thương. Carlos Maaz, 27 tuổi, là người bộ tộc Q’eqchi (dân tộc Maya), cha của đứa con trai 7 tuổi.

Giây phút cuối đời của nạn nhân đã được Carlos Ernesto Choc - nhà báo 36 tuổi viết cho trang tin Prensa Comunitaria - chụp ảnh ghi lại.

Nạn nhân đứng giữa đường, tay chống nạnh và không cầm vũ khí. Một phút sau, anh ngã xuống mặt đường. Một cảnh sát cầm súng bước ra từ sau chiếc xe tải nhẹ.

Ngày 27-5-2017, cảnh sát chống bạo động giải tỏa chướng ngại vật đường vào mỏ nickel ở El Estor - Ảnh: Sandra Cuffe

Tai tiếng của công ty nước ngoài

Một tháng sau vụ xung đột trên, cơ quan công tố ra quyết định khởi tố Carlos Ernesto Choc và đồng nghiệp Jerson Xitumul cùng năm ngư dân về sáu sai phạm gồm đe dọa, kích động phạm tội, liên kết bất hợp pháp, tụ tập và biểu tình bất hợp pháp, gây thiệt hại và giam giữ người trái phép (giữ bốn công nhân CGN trong nhiều giờ).

Tháng 7-2018, quyết định khởi tố Jerson Xitumul bị hủy, sau đó Jerson Xitumul bỏ nghề báo. Carlos Choc cũng bỏ nghề, lẩn trốn, phải bán gần hết tài sản để sống. Một năm rưỡi sau, anh tiếp xúc với thẩm phán và đang chờ phán xét.

Các phóng viên báo Expresso (Bồ Đào Nha) và Le Monde (Pháp) tham gia nhóm điều tra quốc tế Forbidden Stories đã tiếp tục công việc của Carlos Choc.

Kết quả điều tra cho thấy chính quyền Guatemala đã che giấu hậu quả về môi trường của Tập đoàn Solway, bộ tộc Q’eqchi có lý do để lo ngại về đất đai và sức khỏe, đồng thời một số nhà báo đi điều tra khu mỏ đã bị quy kết vô lý.

Các nhà báo điều tra tìm hỏi các chuyên gia và nhận được kết luận khác về mặt nước màu đỏ trên hồ Izabal.

Nhà sinh học Lucas Barreto Correa ở Brazil cho biết: "Mọi kết quả phân tích đều cho thấy xuất hiện các yếu tố đặc trưng do hoạt động khai thác mỏ. Hồ sơ của Guatemala không nhất quán. Chính phủ Guatemala cần cung cấp thông tin rõ ràng về tình hình ô nhiễm hồ".

Các nhà báo điều tra cũng đã tiến hành kiểm tra chất lượng không khí. Kết quả cho thấy nồng độ hạt mịn cao gấp sáu lần so với khuyến cáo phơi nhiễm của Tổ chức Y tế thế giới. Tiến sĩ Boris Quennehen, người Pháp, giải thích: "Đây là mức ô nhiễm đo được ở Trung Quốc trong các giai đoạn ô nhiễm lớn".

Dù vậy, Tập đoàn Solway lại đổ lỗi cho các tác nhân khác: "Nồng độ hạt mịn quá mức trong cộng đồng có liên quan đến các nguồn bụi phi thực vật gồm bụi đường, rác thải bị đốt trên đồng và củi nấu ăn".

Trong quá khứ, Công ty CGN từng mang nhiều tai tiếng. Ngày 13-8-2016 xảy ra vụ nổ lò hơi làm 7 công nhân thiệt mạng và 20 người bị thương. Các công nhân đã cảnh báo trước về lò hơi nhưng CGN bất chấp.

Đến nay, cái chết của ngư dân Carlos Maaz gần như rơi vào quên lãng. Bộ trưởng Môi trường Alfonso Alonzo không nhìn nhận cảnh sát bắn chết nạn nhân.

Ông nói đi nói lại: "Không có cuộc điều tra nào thực hiện. Không thể điều tra. Không có chánh công tố hay quan chức nhà nước nào chính thức can thiệp để biết người đó có bị bắn chết hay không".

Tối 30-5-2019 tại bang Odisha (Ấn Độ), sáu kẻ lạ mặt cầm dao tấn công nhà báo Pratap Patra của nhật báo Samaja. Nạn nhân bị chém nhiều nhát vào đầu, ngực, tay. Trước đó, anh đã điều tra về một trùm khai thác cát trái phép.

Kỳ tới: Đồng tiền che mờ nhân tính