Than chảy từ mỏ than Cọc Sáu (TP Cẩm Phả, tỉnh Quảng Ninh) về suối B5-12 và đổ ra biển - Ảnh: Tiến Thắng

Thông báo thiệt hại mới nhất của TKV đến ngày 2-8 cho biết tại các mỏ khai thác than lộ thiên, mưa lớn gây sạt lở mạnh. Ước tính chỉ ở các công ty Hà Tu, Núi Béo, Đèo Nai... có cỡ 1 triệu m³ bùn đất chảy vào khu vực khai thác hoặc đường nội bộ.

TKV cũng thừa nhận bùn đất từ chân bãi thải Đông Cao Sơn (chứa đất, đá, tạp chất thừa trong quá trình khai thác than)... trôi lấp đầy một số suối, khu dân cư số 4 phường Mông Dương...

Tình hình trôi đất, than còn nghiêm trọng hơn khi TKV cho biết nhiều kho than (như kho Hà Ráng) đã bị tràn, than trôi ra sông.

Nguy cơ ô nhiễm môi trường

Theo thông tin chính thức từ TKV, tình hình lở đất, sạt lở, trong đó có những vụ trôi than lớn đã xảy ra trong đợt mưa kéo dài.

Dù ông Lê Minh Chuẩn - chủ tịch HĐTV TKV - khẳng định lượng than trôi không lớn, nhiều nơi chỉ trôi từ đỉnh xuống chân đống than nhưng báo cáo cập nhật mới nhất của TKV lại cho thấy gần như tất cả các “anh cả” trong ngành than ở khu vực Cẩm Phả đều bị sạt lở mạnh.

Nặng nhất là mỏ ở Công ty than Mông Dương, toàn bộ khu mặt bằng cửa lò, nhà điều hành số 1... đều bị bùn đất lấp kín từ 1 - 1,6m.

Theo báo cáo của Công ty than Hòn Gai, “lũ cuốn một khối lượng đất đá khổng lồ vào lòng moong (hố tạo ra trong quá trình khai thác)” khiến hệ thống kè, cống, mặt bằng... công ty này bị bùn đất vùi lấp đến trên 1m. Dự kiến phải mất khoảng một tháng mới khắc phục được để sản xuất.

Một chuyên gia Trường ĐH Mỏ địa chất cho rằng cần cẩn trọng trước lượng than, bùn và chất thải từ các hầm lò bị tràn ra môi trường, dù than không phải chất độc hại nhưng việc nước tràn vào bãi thải, rồi hầm lò, kéo trôi cả các hóa chất, xăng dầu... được dùng trong quá trình khai mỏ, rất có thể sẽ tác động đến môi trường sống của người dân.

GS Đặng Trung Thuận, ĐH Quốc gia Hà Nội, cũng nói trong thành phần có trong bãi thải than có một phần hàm lượng sắt. Qua quá trình oxy hóa cộng với những nguyên tố lưu huỳnh, khi chịu tác động của nước, có thể tạo thành dạng axit H2SO4 (sunfuric), đây là chất có thể gây tác động xấu tới môi trường.

PGS Nguyễn Đình Hòe - tổng thư ký Hội Bảo vệ thiên nhiên và môi trường VN - khẳng định với một khối lượng lớn than trôi ra môi trường thì đương nhiên môi trường sẽ bị ô nhiễm.

“Thiệt hại không chỉ là mất tài nguyên, khoáng sản, nó còn để lại những hậu quả về môi trường rất lâu dài. Với than, ngay lúc đầu thì chưa có ảnh hưởng gì nghiêm trọng, nhưng sau này sẽ bị phân hủy, vụn vữa ra, phân rã ra, thậm chí bị oxy hóa dần dần. Khi đó môi trường mới bị ô nhiễm” - ông Hòe nói.

Theo ông Hòe, than ở trong không khí thì nó không cháy ngay như trong lò, mà cháy từ từ và khi đó sẽ có hai tác động tới môi trường.

Thứ nhất, làm cho bãi thải không ổn định, tiếp tục sụt lở, làm nhà cửa, công trình xây bên trên bị lún nứt. Thực tế ở Hòn Gai, Cẩm Phả, phần lớn nhà cửa đều được xây trên các bãi thải từ ngày trước, nên nhà cửa bị nứt rất nhiều.

Thứ hai, than trôi ngoài môi trường, khi cháy từ từ thì tạo ra khí CO và những khí khác không có lợi cho sức khỏe.

Nhiều người dân đã sử dụng máy xúc và máy hút bùn để tận thu than từ mỏ than Cọc Sáu (TP Cẩm Phả, tỉnh Quảng Ninh) trôi xuống dòng suối B5-12 - Ảnh: Nguyễn Khánh

Hậu quả của cách làm sai

GS Đặng Trung Thuận cho rằng cơn mưa lớn với lượng đất đá trôi xuống kỷ lục trong đợt mưa lần này là bài học để ngành than cần nâng cao trách nhiệm khi khai thác khoáng sản.

Ông Thuận nói đúng ra phải làm cuốn chiếu, sau khi khai thác mỏ A xong, đất thải từ mỏ B sẽ được đổ sang moong (hố đã khai thác) mỏ A. Nhưng hiện nay nhiều nơi không có moong, người ta phải làm bãi thải ngoài.

Với những bãi thải này mưa lớn như vậy thì kiểu gì cũng bị trôi. Ông Thuận dẫn chứng cho biết dọc đường từ Cẩm Phả ra Móng Cái có thể thấy những bãi thải cao như quả đồi, quả núi.

Theo ông Thuận, việc sạt lở, trôi bùn đất nhiều ở Quảng Ninh chính vì các bãi thải chứ không phải do địa hình.

Từ những thực tế đó, ông Nguyễn Thành Sơn - nguyên trưởng ban quản lý dự án than đồng bằng sông Hồng thuộc TKV - đề nghị cần xem lại khâu quy hoạch, bởi đơn giản, “một thành phố ven biển mà bị ngập lớn như thế thì phải xem lại”. Còn ông Thuận khẳng định từ lâu đã có kiến nghị gia cố những bãi thải, thậm chí đã có đề tài cấp nhà nước đề nghị cách làm khác bài bản hơn nhằm hạn chế thiệt hại từ các bãi thải của ngành than, nhưng ông Thuận cho biết “nó chưa được áp dụng”.

Theo GS Đặng Ngọc Dinh (giám đốc Trung tâm Nghiên cứu phát triển hỗ trợ cộng đồng), rất không ổn khi khai thác tài nguyên than mà không có các giải pháp hiệu quả trước thiên tai.

“Tại sao lũ lụt tại Quảng Ninh vừa qua lại lớn vậy, nhanh vậy? Câu trả lời đầu tiên là những cánh rừng trên các ngọn đồi đã không còn. Khi rừng không còn thì nước lũ xuống rất nhanh, xối rất mạnh. Đây là cái giá phải trả rất đắt cho việc phá rừng để khai thác mà không trồng lại rừng” - GS Dinh nhấn mạnh.

GS Dinh còn nói một lượng than khổng lồ trôi theo dòng nước sẽ gây ô nhiễm cả môi trường nước và môi trường không khí. Có thể những ô nhiễm từ than trôi không lớn, vì than là chất hữu cơ, không phải ô nhiễm nghiêm trọng kiểu hóa chất, nhưng chắc chắn việc sử dụng nguồn nước của người dân sẽ bị ảnh hưởng.

“Tôi cho rằng phải xem lại tất cả quy hoạch, chiến lược của ngành than, xem thử người ta có lồng ghép các chương trình thích ứng tác động của biến đổi khí hậu chưa. Trong quy hoạch về năng lượng, quy hoạch ngành than không chỉ tính đến cái giá phải trả về kinh tế, về môi trường mà phải tính đến cả cái mất khi phải hứng chịu những tác động của biến đổi khí hậu. Từ đó xác định giải pháp khai thác ra sao, chỗ nào được khai thác, chỗ nào phải giữ rừng, không nên khai thác bằng mọi giá” - GS Dinh kiến nghị.