Tế bào gốc - Tiềm năng, hi vọng và cường điệu

Phóng to

Ảnh: Science photolibrary

30 năm trước, khi công nghệ sinh học mới phát triển và kỹ thuật di truyền bắt đầu khởi sắc, rất nhiều nhà khoa học tuyên bố rằng trị liệu gen nay mai sẽ là một liệu pháp điều trị cho những bệnh hiểm nghèo. Đến nay, tuyên bố đó vẫn chưa thành hiện thực.

Tế bào gốc thành... hàng hóa dịch vụ?

Trong khi công chúng dần quên giấc mơ trị liệu gen, thì y học lóe lên hi vọng mới về triển vọng ứng dụng tế bào gốc (TBG - stem cells) vào điều trị các bệnh nan y như bệnh thần kinh, tim mạch, tiểu đường, ung thư...

Tế bào là đơn vị cơ bản nhất của con người và cách tiếp cận chữa trị bệnh tật bằng tế bào là một liệu pháp có thể nói là logic. Một số bệnh như Parkinson, Alzheimer (mất trí nhớ), tiểu đường, ung thư... thường tấn công người cao tuổi, cơ chế chính của những bệnh này là do mất tế bào chuyên biệt hay do tế bào bị hư hỏng. 

Do vậy, thay thế các tế bào đã mất hay bị hư hỏng bằng cách “trồng” hay “gầy giống” các TBG là một giải pháp được giới y khoa chú ý hơn 10 năm qua.

Điều trị bệnh bằng thay thế tế bào nếu không là hi vọng sau cùng thì cũng là một phát triển quan trọng trong hành trình chinh phục bệnh tật của con người.

Trên thực tế, điều trị bằng thay thế tế bào không mới. Năm 1981, các bác sĩ Mỹ lần đầu tiên thành công trong việc ghép tủy xương cho một em bé 16 tháng tuổi. Từ đó đến nay kỹ thuật này được ứng dụng tương đối rộng rãi ở các nước phương Tây. Việc dùng TBG trong điều trị các bệnh nhân bỏng cũng là một thành công lớn của tế bào trị liệu. Cách đây khoảng năm năm, một nhóm bác sĩ Mỹ tuyên bố đã thành công trong việc sử dụng TBG lấy từ người trưởng thành để điều trị bệnh tim.

Trong nghiên cứu này, các bác sĩ tiêm TBG của tủy xương vào tim của bệnh nhân, sau sáu tháng theo dõi kết quả cho thấy tim vận hành tốt hơn. Có nghi ngờ rằng hiệu quả đó có thể không phải do TBG mà do các cơ chế sinh học khác. Tuy nhiên, những thành công bước đầu của tế bào trị liệu vẫn mở ra một cánh cửa mới cho y học hiện đại.

Từ những thành công bước đầu nói trên, rất nhiều nhóm trên thế giới bắt đầu khai thác TBG cho mục tiêu thương mại. Chỉ cần xem qua những quảng cáo trên các tập san y khoa quốc tế hay dạo một vòng các website cổ động cho TBG và ngân hàng TBG, rất dễ dàng thấy TBG đang dần trở thành một loại hàng hóa hay dịch vụ để kiếm lời.

Ở Anh và châu Âu, người ta lập ra những ngân hàng TBG hay những trung tâm y khoa quảng bá điều trị bằng TBG, thu hút rất nhiều bệnh nhân tuyệt vọng. Nhiều bệnh nhân cả tin phải trả hàng ngàn euro để được tiêm những tế bào mơ hồ mà chẳng có hiệu quả lâm sàng nào.

Thế giới chưa có phác đồ tế bào trị liệu

TBG có tiềm năng ứng dụng điều trị bệnh, nhưng vẫn còn trong vòng nghiên cứu và phải rất thận trọng. Cũng chưa có bằng chứng từ các nghiên cứu lâm sàng cho thấy hiệu quả thật sự của TBG trong điều trị các bệnh như tim mạch, tiểu đường, ung thư, viêm khớp xương, Parkinson, mất trí nhớ...

Đã có vài thành công với tế bào trị liệu, nhưng phần lớn là ở chuột và rất khó nói các kết quả này có thể ứng dụng ở bệnh nhân. Ngay cả một vài ca có triển vọng ở bệnh nhân cũng chưa thể triển khai ở quy mô lớn hơn, vì nếu chưa qua nghiên cứu lâm sàng đối chứng ngẫu nhiên thì chưa thể ứng dụng gì trong lâm sàng. Đến nay, trên thế giới chưa có phác đồ nào về tế bào trị liệu.

Ở Việt Nam, đã nghe đến những thành công bước đầu trong việc ghép TBG vùng rìa giác mạc hoặc TBG cuống rốn cho bệnh nhân hỏng giác mạc. Mới đây, có thông tin cho biết các bác sĩ Việt Nam đã tiến hành ghép TBG trong máu cho bệnh nhân đột quỵ. Tuy nhiên, chưa thấy các kết quả nghiên cứu được công bố trên một tập san y khoa có uy tín trên thế giới.

Ứng dụng nghiên cứu cơ bản trong lâm sàng là một hành trình khoa học rất dài và chông gai. Có thể tiên đoán con đường từ nghiên cứu TBG trong phòng thí nghiệm đến ứng dụng trị liệu trong lâm sàng cũng là một con đường dài. 

Để được phép thử nghiệm bất cứ một thuật điều trị nào trên người (dù là bệnh nhân ở giai đoạn cuối đời), nhóm nghiên cứu phải là những chuyên gia có các công trình nghiên cứu được công bố liên tục về lĩnh vực họ thực hiện, đặc biệt là những thử nghiệm tiền lâm sàng (thử nghiệm trên động vật) đầy đủ.

Là hi vọng mới nhất của y học hiện đại thế kỷ 21, nhưng TBG cũng đặt ra nhiều vấn đề đạo đức khoa học. Tiềm năng ứng dụng của nó có thể xem là vô tận, nhưng đến nay ứng dụng TBG cho điều trị bệnh vẫn rất hạn chế trong một số bệnh hiếm, chứ chưa rộng rãi như nhiều người quảng bá (hay tin tưởng).

Đáng quan tâm là trong tình trạng bất định như thế, một số nhóm trên thế giới đã khai thác lòng tin của bệnh nhân để biến một vấn đề mang tính khoa học thuần túy thành một dịch vụ kinh doanh kiếm lời. 

Những gì đã và đang xảy ra ở châu Âu liên quan đến TBG là một bài học để chúng ta cẩn trọng. Trong khi chưa có bằng chứng về hiệu quả lâm sàng của TBG, cần nhiều nghiên cứu có hệ thống trước khi áp dụng trên bệnh nhân.