Tài chính khí hậu: Tiền đi đâu, về đâu?

 

“Chúng tôi không xin tiền bố thí, chúng tôi yêu cầu tiền bồi thường cho những thiệt hại gây ra bởi thói hoang phí của các quốc gia phát triển. Những kẻ đã thải ra lượng khí thải carbon này, gây ra các hiện tượng khí hậu, phải trả tiền” - Molwyn Joseph, bộ trưởng môi trường của quốc đảo Antigua và Barbuda, nói với báo Financial Times ngày 3-11.

Như nhiều hòn đảo khác, Antigua và Barbuda nằm ở tuyến đầu của cuộc chiến chống lại biến đổi khí hậu. Sống xa đất liền, nơi có địa hình thấp và tài nguyên thiên nhiên hữu hạn, người dân nước này thuộc nhóm những cộng đồng dễ bị tổn thương nhất do mực nước biển dâng cao và thời tiết ngày càng khắc nghiệt. Sẽ thật bất công nếu thế giới để mặc cho các quốc đảo nhỏ nhất phải hứng chịu những tác động ghê gớm nhất của biến đổi khí hậu, mặc dù họ thải ra chưa tới 1% của tổng lượng khí nhà kính toàn cầu.

Cũng vì lý do đó mà tại Hội nghị COP15 ở Copenhagen năm 2009, các quốc gia giàu có đã đưa ra một lời hứa quan trọng và xúc động: gửi ít nhất 100 tỉ USD mỗi năm cho các nước đang phát triển, đến năm 2020, để giúp những nước nghèo hơn thích ứng với biến đổi khí hậu và giảm thiểu sự gia tăng nhiệt độ của Trái đất.

Nhưng trước thềm COP26, các “anh lớn” thừa nhận rằng họ đã bỏ lỡ mục tiêu đó vào năm 2020. Hạn chót được dời sang năm 2022, mà cũng có thể là năm 2023.

Hứa là một chuyện...

“Đột nhiên bạn có con số 100 tỉ đôla đầy tính biểu tượng, rất khó để đạt được thỏa thuận toàn cầu (ngay tại COP), trừ khi bạn tính toán cho ra trò” - Josué Tanaka, người góp công phát triển “tài chính khí hậu” (hiểu đơn giản là khoản ngân sách dành để ứng phó với biến đổi khí hậu) ở Ngân hàng Tái thiết và phát triển châu Âu, nhớ lại.

12 năm trước, con số đó là tín hiệu, cơ sở của lòng tin, giữa các nước phát triển và đang phát triển, nhưng nó nhanh chóng trở thành cục nam châm hút lấy bao bất đồng giữa các nước giàu và nghèo, vì quá nhiều câu hỏi không có câu trả lời thỏa đáng: Ai sẽ bỏ ra 100 tỉ? Khi nào có tiền? Phân bổ tiền như thế nào?

Một mặt, do không có thỏa thuận chính thức nào về số tiền mà mỗi quốc gia phải trả, lời hứa lớn đến mấy cũng chỉ dựa vào niềm tin. Vì thế, phần đóng góp thực tế của một số nước như Mỹ, Úc, Canada hay Hy Lạp vẫn còn thua xa con số mà những nước này đáng lý phải bỏ ra, theo nhiều bài phân tích.

Mặt khác, tài chính khí hậu hiện vẫn là một khái niệm mơ hồ. Tỉ như trường hợp của Nhật và Pháp: hai nước này đã bỏ ra nhiều tiền hơn phần trách nhiệm của họ, nhưng phần lớn số tiền đó là các khoản vay, chứ không phải kiểu viện trợ không hoàn lại. Nhật Bản cũng xếp một số dự án phát triển vào diện “liên quan khí hậu”, và cứ thế cộng vào lời hứa 100 tỉ đô kia, ngay cả khi mục tiêu chính của chúng không hẳn là giải quyết biến đổi khí hậu, như Tracy Carty - cố vấn chính sách cấp cao của Oxfam - đã chỉ ra trên tạp chí Nature.

Đôi khi, các con số có thể bị thổi phồng quá mức. Theo số liệu mới nhất của Tổ chức Hợp tác và phát triển kinh tế (OECD), nhóm này đã đóng góp hơn 79 tỉ USD cho tài chính khí hậu vào năm 2019. Tuy nhiên, báo cáo của Oxfam sau đó lại phơi bày một thực tế khác: chỉ khoảng 1/5 con số trên thật sự là tiền trợ cấp, còn lại là cho vay... nghĩa là người nhận rồi sẽ phải hoàn trả.

Đáng buồn thay, 555 tỉ USD mỗi năm là số tiền mà các nền kinh tế tiên tiến và mới nổi đã tài trợ cho ngành công nghiệp nhiên liệu hóa thạch, từ 2017 - 2019, theo một ước tính của OECD. Và 2.000 tỉ USD là chi tiêu quân sự toàn cầu vào năm 2020!

“Số tiền đó (100 tỉ USD) vốn có sẵn. Không hề thiếu tiền để đưa chúng ta đến 1,5 độ C (mục tiêu của thỏa thuận Paris)” - Black-Layne, nhà đàm phán khí hậu của Liên minh Các quốc đảo nhỏ với 39 nước thành viên, bức xúc nói với Reuters.

Tiền đi đâu, về đâu?

Huy động tiền chưa phải là phần khó khăn nhất. Hiện có rất ít sự đồng thuận trong cách chi tiêu số tiền khổng lồ đó, hay người nhận là ai, hoặc làm thế nào để đảm bảo tiền được sử dụng hiệu quả nhất.

Liên Hiệp Quốc (LHQ) đã lập ra Quỹ khí hậu xanh (GCF) để phân phối một phần của 100 tỉ USD hằng năm. Tiền tài trợ sẽ được sử dụng thông qua các chương trình viện trợ sẵn có và các ngân hàng phát triển. Các “nhà tài trợ” sẽ tự gửi báo cáo thường niên tới LHQ về nguồn vốn mà họ đã đóng góp. Tuy nhiên, số dự án giúp người dân thích ứng với biến đổi khí hậu lại không nhiều như kỳ vọng của thỏa thuận Paris; phần lớn tài chính khí hậu đang chảy vào các dự án giảm phát thải khí nhà kính - thường được gọi là dự án “giảm nhẹ”, như xây dựng cánh đồng điện gió, nâng cấp hạ tầng giao thông...

Một lý do dẫn đến sự mất cân đối giữa nhóm dự án “giảm nhẹ” và “thích ứng” là xu hướng “cho vay”, thay vì “cho luôn” của các nước giàu. Saleemul Huq, giám đốc Trung tâm Quốc tế về biến đổi khí hậu và phát triển của Bangladesh, nói với Nature: “Chuyện thích ứng hầu như không bao giờ là một tình huống cho vay. Nếu bạn cho người nghèo tiền để giúp họ đối phó với tác động của biến đổi khí hậu, việc đó sẽ không tạo ra thêm tiền”.

Bên cạnh đó, các nhà tài trợ thích kiểu dự án “giảm nhẹ” hơn vì dễ đo lường thành công hơn, theo chuyên gia tài chính khí hậu Jessica Omukuti của ĐH Oxford (Anh). “Một người hoặc một nhóm không bao giờ thích ứng hoàn toàn với biến đổi khí hậu, bởi vì các rủi ro khí hậu mới và những tổn thương sẽ xuất hiện”.

Nhưng các dự án “giảm nhẹ” cũng gặp thử thách. Nếu đầu tư 10 triệu USD vào hệ thống tàu điện ở Hà Nội, chúng ta có thể giảm được bao nhiêu tấn CO2? Câu trả lời thường phụ thuộc rất lớn vào thủ thuật tính toán. Các chuyên gia trong ngành luôn nhắc nhở rằng mục tiêu của tài chính khí hậu là “sự chuyển đổi”, kích hoạt những thay đổi mang tính hệ thống, thay vì chỉ xây mấy tòa nhà và vài cây cầu. Những mục tiêu đó còn khó lượng giá hơn nữa.

Phần lớn tài chính khí hậu đã được phân bổ cho các nước có thu nhập trung bình, chứ không phải các nước nghèo nhất và dễ bị tổn thương nhất. “Rất nhiều quốc gia châu Phi đang than thở rằng họ không thể vượt khó (để tiếp cận nguồn quỹ) vì sự phức tạp và tính kỹ thuật” - Chukwumerije Okereke, một nhà kinh tế học ở Nigeria, cho biết.

Như các chương trình viện trợ truyền thống, tài chính khí hậu cũng bị cản trở bởi những thách thức về lãng phí, tham nhũng và kém hiệu quả. Mushtaq Khan, một giáo sư kinh tế tại Trường Nghiên cứu phương Đông và châu Phi (Anh), nói với Financial Times rằng 1/3 số tiền tài trợ khí hậu cho Bangladesh đã tan biến vì nạn tham ô. Dẫu vậy, vị này nói tiếp: “Nhiều lãng phí và tham nhũng không nên là cái cớ để nói rằng: ồ việc này (tài trợ) sẽ không hiệu quả, ta đừng làm!”.

 

Những đàm phán mới

Tạm gác lại những con số của quá khứ. Tại COP26 ở Glasgow năm nay, các nước yêu cầu tăng thêm tiền cho mục tiêu “giảm nhẹ” và “thích ứng”. Và nhiều quốc gia muốn tiền đền bù cho những thiệt hại đã xảy ra rồi, cho những cộng đồng đang phải trải qua những mất mát vốn không thể nào thích nghi được.

Thật ra, cam kết 100 tỉ USD/năm là rất nhỏ. Thế giới cần đến hàng nghìn tỉ đôla mỗi năm để đáp ứng mục tiêu của thỏa thuận Paris - hạn chế sự nóng lên toàn cầu ở mức 1,5 độ C đến dưới 2 độ C so với thời kỳ tiền công nghiệp. LHQ ước tính rằng các nước đang phát triển hiện cần 70 tỉ USD mỗi năm để thích ứng với biến đổi khí hậu, và con số đó sẽ phải tăng gấp đôi hoặc gấp bốn vào năm 2030.

Không thể cứ vương vấn lời hứa năm nao. Tại Glasgow, người ta đã bắt đầu nói về các mục tiêu tài chính khí hậu lớn hơn cho năm 2025. “Nhu cầu vào lúc này là hãy đưa chúng tôi kế hoạch cho 500 tỉ USD trong 5 năm, bởi vì quý vị đã không đạt 100 tỉ USD vào năm 2020” - Saleemul Huq nhận định. V20, một nhóm các bộ trưởng tài chính từ 48 quốc gia dễ bị tổn thương về khí hậu, đã kêu gọi một kế hoạch rõ ràng và chính thức, tăng các khoản viện trợ không hoàn lại, và cần dành ít nhất 50% ngân sách cho các dự án “thích ứng”.

Các nước đang phát triển cũng tự phân bổ ngân sách của mình trong cuộc chiến này. Nhưng để kịp thời đạt được các mục tiêu chung về khí hậu, họ cần nhiều tiền hơn mức họ có thể chi trả. Khi thủ tướng Ấn Độ mới đây gây bất ngờ với cam kết đưa mức phát thải ròng về 0 vào năm 2070, có một điều kiện đính kèm: 1.000 tỉ USD cho các nước đang phát triển. Các nước giàu đã khá nỗ lực tại COP26: Liên minh châu Âu, Anh, Nhật Bản và Hoa Kỳ đều đã cam kết tăng thêm tiền chống biến đổi khí hậu. Có gợi ý rằng nên tách bạch phần tài trợ của tư nhân với lời hứa của các chính phủ... để tránh bối rối khi làm báo cáo về sau.

Chuyện tiền nong hẳn sẽ còn được tranh luận sôi nổi. Dù có nhiều khía cạnh chưa hoàn hảo, tài chính khí hậu là một phần trung tâm của cuộc chiến chống biến đổi khí hậu. Vì một hành tinh nóng lên sẽ không thiên vị cho quốc gia nào, nên thế giới rồi cũng sẽ đi đến những đồng thuận. Vấn đề là làm sao để ta còn có đủ thời gian để ngăn chặn một tương lai không mấy dễ chịu.