Tác giả Nhật ký Vũ Hán: Những tổn thương tâm lý còn ở lại rất lâu...

0h22 ngày 25-3, nhà văn Phương Phương đăng tải phần kết của Nhật ký Vũ Hán những ngày phong thành trên WeChat, trên blog của trang tin tài chính Tài Tân. Từ ngày 25-1 đến 24-3, suốt 60 ngày là 60 trang nhật ký của bà ghi lại trận dịch bệnh COVID-19 mang tính lịch sử, lời kết bà dẫn lời trong Kinh thánh: “Ta đã chiến đấu anh dũng trong trận mạc, đã hoàn tất cuộc chạy đua và giữ vững đức tin”.

Bà trò chuyện với trang tin tài chính Tài Tân sau khi kết thúc hành trình ghi chép đặc biệt này.

Nhà văn Phương Phương

Khi nào bà biết tin Vũ Hán xuất hiện dịch bệnh COVID-19?

- Là ngày 31-12-2019, anh Hai tôi là người biết tin đầu tiên. Gia đình tôi có nhóm chat 4 người, gồm tôi và 3 người anh của tôi. 10 giờ sáng 31-12-2019, anh Hai tôi gửi bài viết nói “Vũ Hán nghi ngờ xuất hiện dịch bệnh viêm phổi lạ”, trong đó mở ngoặc ghi là “SARS”. Anh tôi nói không biết có đúng sự thật không. Anh Ba tôi liền khuyên mọi người đừng nên ra ngoài. Sau đó, anh Hai tôi xác nhận thông tin đó là thật và cho biết Ủy ban Y tế quốc gia Trung Quốc đã đến Vũ Hán. Vì anh Tư của tôi ở gần chợ hải sản Hoa Nam, do đó tôi nhắn anh đừng đi bệnh viện nữa. Nhưng anh Tư tôi xuống dưới nhà quan sát thì thấy Bệnh viện trung ương ở Hán Khẩu vẫn hoạt động bình thường, anh cứ tưởng sẽ có rất nhiều phóng viên vây quanh.

Rất nhanh, tôi nhận được những đoạn clip về chợ hải sản Hoa Nam, về Bệnh viện trung ương từ bạn bè, tôi liền gửi ngay cho người nhà và nhắc nhở anh Tư ra ngoài phải đeo khẩu trang, thậm chí khuyên anh qua Tết tây thì tạm đến nhà tôi ở, vì dù sao nhà tôi cũng ở khu ngoại ô Giang Hạ, cách Hán Khẩu khá xa. Anh Tư bảo để xem tình hình. Anh Ba thì cho rằng đừng quá lo lắng, rằng chính phủ sẽ không ém nhẹm thông tin, nếu không sẽ có lỗi với bá tánh. Tôi về cơ bản cũng có suy nghĩ như anh Ba, cảm thấy chuyện lớn như vậy chính phủ không thể nào giấu giếm được, không thể không cho người dân biết sự thật.

Sáng 1-1, anh Hai tôi gửi tin chợ hải sản Hoa Nam đóng cửa của tờ Vũ Hán Buổi Tối. Anh Tư vẫn nói gần nhà anh không có gì khác thường, mọi người vẫn người nào việc nấy. Là một người dân thường, hôm đó chúng tôi đã rất quan tâm vấn đề này. Biện pháp của chúng tôi vẫn không khác bây giờ, đó là đeo khẩu trang, ở trong nhà, không ra ngoài. Tôi tin rằng những người Vũ Hán khác cũng sẽ như tôi, sau khi trải qua nỗi sợ hãi của đại dịch SARS, không ai lại không quan tâm những thông tin trên.

Khi nào bà cảm thấy tình hình dịch bệnh trở nên nghiêm trọng?

- Khoảng giữa tháng 1, thời gian đó trong dân chúng đã có rất nhiều tin đồn. Lúc đó cũng chưa cảm nhận có gì nghiêm trọng, chỉ nghe nói có căn bệnh truyền nhiễm, có nhiều người bị lây. Tôi bắt đầu đeo khẩu trang từ ngày 18-1, cũng yêu cầu cô giúp việc đeo khẩu trang khi đi chợ.

Khi nghe tin phong thành, bà nghĩ ngay đến gì? Có nghĩ đến việc rời khỏi thành phố không? Bà có cảm nhận gì về những người Vũ Hán chọn cách rời khỏi thành phố ngay trước giờ phong thành?

- Tôi có lẽ là người biết thông tin phong thành sớm nhất. Vì tối 22-1 tôi đi sân bay đón con gái, về nhà đã là 1 giờ sáng 23-1. Ngày thường tôi cũng hay ngủ trễ, mở di động ra thì thấy tin phong thành. Tôi không hề có ý định rời khỏi thành phố, đương nhiên cũng không ngờ tình hình sau đó lại trở nên nghiêm trọng như vậy. Tôi có thể thông cảm cho những người lựa chọn rời khỏi thành phố trước thời khắc phong thành, trốn chạy đi tìm sự sống là bản năng của con người. Những người “ném đá”, tôi tin nếu như họ ở Vũ Hán, phần lớn sẽ là những người trốn chạy đầu tiên.

Thời gian phong thành cuộc sống hằng ngày của bà như thế nào? Có thiếu thốn gì không?

- Tôi vốn ngủ trễ, do đó thường ngủ đến giữa trưa, rạng sáng mới đi ngủ. Thường viết văn vào ban đêm, buổi chiều thì làm việc nhà, nấu cơm, tìm hiểu thông tin dịch bệnh. Cuộc sống của tôi không thiếu thốn thứ gì vì mới đón tết, trong nhà cũng có mua sắm đôi chút, bạn bè đồng nghiệp cũng mua đồ giúp tôi. Chưa kể thường xuyên nhận được những túi rau do các mạnh thường quân tặng, với sức ăn của tôi, một túi rau có thể ăn đến mấy ngày.

Những thay đổi lớn nhất của bà sau khi phong thành là gì?

- Kế hoạch năm nay của tôi là hoàn thành tiểu thuyết đang dang dở. Phong thành làm thay đổi tâm trạng của con người, nhìn thấy cuộc sống thê thảm, sự đau thương và phẫn nộ tột cùng của người dân Vũ Hán. Không biết là khi dịch bệnh kết thúc, họ có phải chết một cách oan uổng không? Tôi rất lo những người còn sống, vì lợi ích trước mắt mà hoàn toàn lờ đi việc những người chết đã ra đi như thế nào.

Thời gian đó bà có lo sợ mình bị nhiễm bệnh không?

- Tôi không có gì lo sợ lắm. Vì tôi ở ngoại ô thời gian dài, sau khi điểm lại những chỗ mình đi, những người từng gặp, tính toán thời gian thì thấy khả năng lây nhiễm không cao. Nhưng cũng không thể loại trừ. Tôi cứ mỗi ngày lại đếm giảm đi 1 ngày, đến sau tết thì cơ bản đã loại trừ khả năng lây nhiễm của mình. Nhưng quá trình đó thật ra nghĩ kỹ lại cũng vô cùng buồn rầu.

Thời kỳ dịch bệnh bùng phát, tâm trạng người dân Vũ Hán cứ như ngồi tàu lượn siêu tốc, lúc đau khổ, cảm động, lúc phẫn nộ và hoảng sợ. Trong quá trình đó, việc khiến bà đau khổ nhất, phẫn nộ nhất và cảm động nhất là gì?

- Việc đau khổ nhất chính là cái chết. Cái chết của người quen, của bạn học; rất đau khi biết tin mọi người bất lực cầu cứu để được cứu chữa. Đau nhất là cái chết của cả gia đình đạo diễn Thường Khải. Phẫn nộ nhất là việc bỏ lỡ mười mấy hai mươi ngày trong thời gian đầu dịch bệnh bùng phát, dẫn đến sự hỗn độn nghiêm trọng ở giai đoạn sau, đó chính là tai họa do con người gây ra. Cảm động nhất là tấm lòng nhân ái không sợ hiểm nguy của đội ngũ y bác sĩ; sự kiềm chế của người dân Vũ Hán và tình cảm sâu nặng của họ đối với bác sĩ Lý Văn Lượng (1).

Nhật ký của bà trở thành cánh cửa để mọi người tìm hiểu về dịch bệnh ở Vũ Hán. Có những người không sống ở Vũ Hán nói mỗi sáng thức dậy, việc đầu tiên là đọc nhật ký của bà, bà có cảm thấy bất ngờ không? Theo bà thì tại sao nhật ký lại gây sốt như vậy?

- Không chỉ bất ngờ bình thường đâu, mà tôi hoàn toàn chưa từng nghĩ đến. Tôi không hề biết tại sao lại như vậy, việc tôi viết linh tinh trên Weibo không phải chuyện mới đây, do đó việc được chú ý khiến tôi vô cùng kinh ngạc. Tôi không xem Weibo của người khác, nên không biết giữa tôi và họ có gì khác nhau.

Nguyên do gì bà bắt đầu viết nhật ký? Tâm trạng của bà khi viết như thế nào?

- Cũng không có nguyên do gì, chỉ là do vị chủ biên tạp chí Thu Hoạch đặt hàng. Lúc đó tâm trạng tôi không được tốt, cũng chưa muốn viết, sau lại nghĩ ghi chép lại một số việc cũng hay. Trước đó chỉ là tùy tiện viết lúc nào cũng được vì Weibo cũng không có hạn chế, nên rất tiện lợi. Sau đó tôi sử dụng tài khoản WeChat của bạn để đăng tải. WeChat quy định mỗi ngày chỉ có thể đăng 1 bài, sau 12 giờ đêm mới có thể đăng, nên tôi đổi sang viết vào ban đêm. Với lại lúc đó có rất nhiều tư liệu.

Rất nhiều người xem nhật ký của bà như nhật ký thời chiến, có nhắc đến thông tin liên quan về tình hình dịch bệnh, tuyến đầu phòng chống dịch, rất nhiều thông tin đến từ bạn bè, người thân. Không đi đến tuyến đầu phòng chống dịch, bà làm sao sàng lọc và lựa chọn thông tin để đưa vào nhật ký? Tiêu chuẩn lựa chọn tư liệu của bà là gì?

- Đây không phải nhật ký thời chiến, xác định như vậy là không đúng, đây chỉ là nhật ký của nạn nhân. Tôi cũng là một trong những nạn nhân ở Vũ Hán. Tôi không có tiêu chuẩn gì, chỉ là nghĩ đến đâu viết đến đó. Tư liệu thì đầy rẫy, trên mạng, mỗi ngày đều có người kể về câu chuyện xung quanh mình.

Đương nhiên những vấn đề chuyên môn tôi sẽ hỏi bác sĩ. Loại hình ghi chép cá nhân quan trọng là cảm xúc và cách nhìn cá nhân, khác hoàn toàn với đưa tin của phóng viên. Với lại, nó không có nhiệm vụ nào hết, không có trách nhiệm hay phải hoàn thành yêu cầu cấp trên, do đó rất tùy ý. Cuộc sống vốn là những câu chuyện nhỏ nhặt, đó là những điều không tránh khỏi của nhật ký cá nhân. Thông tin không kiểm chứng cẩn thận cũng khó tránh khỏi, nhưng không nhiều. Ví dụ như mái nhà Bệnh viện Lôi Thần Sơn bị gió thổi tốc mái, tôi viết thành Bệnh viện Hỏa Thần Sơn, đó là sai tên, nhưng nội dung vấn đề vẫn không sai.

Có người cho rằng bà là người phê bình, có người cho rằng bà là người biện hộ, bà lựa chọn và cảm nhận thế nào về vai trò của mình?

- Ghi chép cá nhân chỉ là ghi chép dạng nhật ký, không có gì to tát. Tôi luôn nhấn mạnh phải thực sự cầu thị, đáng phê phán thì phê phán, đáng biện hộ thì biện hộ, tôi đâu cần phải lấy lòng ai đó. Cứ xem nó như ghi chép trong tâm dịch của một người bình thường là được.

Công nhân ăn trưa trong một nhà máy ở Vũ Hán vừa mở cửa trở lại. Ảnh: Getty Images

Trong nhật ký của bà có phê bình một số sai sót trong thời gian đầu chống dịch, bà không sợ sẽ khiến các cơ quan liên quan không vui sao? Ngoài ra, bà cũng nhắc đến việc quan chức không dễ dàng gì, có cư dân mạng cho rằng bà đang biện hộ cho quan chức, bà nhận xét gì về những chỉ trích này? Bà là người từng làm trong biên chế, có rất nhiều bạn làm quan, trong thời gian này những người bạn đó có thổ lộ gì với bà không?

- Họ không vui liên quan gì đến tôi? Tôi bị nhốt trong nhà từng ấy ngày, 9 triệu người dân Vũ Hán không được ra khỏi nhà, 5 triệu người dân Vũ Hán không được về nhà, còn biết bao nhiêu bá tánh đang phải chịu khổ, những cơ quan liên quan có nên suy nghĩ về vấn đề người dân có vui hay không?

Có một số cư dân mạng chỉ trích quan chức chỉ vì những chuyện vặt vãnh như phát âm sai, hoặc vì cái nón của thị trưởng, tôi cảm thấy đó chỉ là những chuyện cỏn con. Đang trong lúc tập trung toàn lực để chống dịch, những chuyện đó có thể bỏ qua không truy cứu. Nhưng chúng ta nhất định phải truy cứu những chuyện lớn, đó chính là khi người dân đang chịu khổ như vậy, quan chức đã làm tốt công việc an dân chưa?

Chưa kể lúc đó tình hình Vũ Hán đang căng thẳng như thế nào, người ngoài không hề biết. Trong thời kỳ dịch bệnh, chỉ có quan chức làm việc, sai sót nhỏ thì thôi bỏ qua, đó là quan điểm của tôi. Không có quan chức nào đến thổ lộ với tôi, dù tôi là người trong biên chế nhưng không phải làm quan, cũng không qua lại nhiều với quan chức, dù thân với rất nhiều người.

Nhật ký gây sốt cũng đem đến không ít phiền phức cho bà, bà làm thế nào đối phó với những quan tâm và phiền phức đó?

- Chẳng phải là những lời khó nghe của phần tử cực tả sao? Hầu như tất cả phần tử cực tả đều ló dạng. Nhưng chẳng để làm gì. Trình độ của họ quá kém, chỉ cần không vi phạm pháp luật rõ ràng như tung tin đồn, cơ bản là chẳng đáng quan tâm, để mặc họ tự sướng. Với lại, trong số họ có những người viết bài “ném đá” cũng chỉ vì tiền thưởng, họ đang kiếm tiền vì đó là nghề của họ, tôi càu nhàu họ làm gì? Làm gì thì làm, cũng không nên đạp đổ chén cơm của người khác.

Sáng tác trong tâm dịch có khác gì với những lần sáng tác trước đây của bà không? Nhật ký có bao nhiêu phần trăm là ghi chép của người trong cuộc, bao nhiêu phần trăm là sáng tác của nhà văn?

- Vừa là người trong cuộc vừa là người mắt thấy tai nghe. Tôi cũng là 1 trong 9 triệu người Vũ Hán bị nhốt trong nhà, đó là sự thật không thể chối cãi. Tuy tôi không thể ra ngoài, nhưng Internet đã cho tôi điều kiện để tìm hiểu những gì xảy ra ở Vũ Hán, đó chính là thông tin trên điện thoại, clip và các loại thông tin. Ngoài những thông tin, clip của phóng viên và thông tin trên mạng xã hội của người dân, tôi còn rất nhiều bạn học, hàng xóm, bạn bè, người quen, đồng nghiệp. Họ và tôi đều là những người trong cuộc tận mắt chứng kiến mọi thứ. Khi trò chuyện với tôi, họ kể tôi nghe rất nhiều câu chuyện, có những chuyện xảy ra với chính gia đình họ.

Trong nhật ký, bà có nhắn nhủ đồng nghiệp Hồ Bắc rằng: “Nếu có nịnh nọt, xin hãy có chừng mực”. Bà suy nghĩ thế nào về hiện tượng một số trí thức chỉ biết khen ngợi, ca tụng mỗi khi xảy ra tai họa?

- Ôi, thói nịnh hót đâu phải giờ mới thấy? Mỗi khi thảm họa ập đến lại nhan nhản những bài thơ văn ca ngợi. Khi tôi nói những lời đó, Vũ Hán đang rất đáng thương tội nghiệp, trong lòng tôi lúc đó đầy sự phẫn nộ. Thực tế ngoài tôi ra, còn rất nhiều người Vũ Hán đang ghi chép, trí thức cũng có nhiều người đang ghi chép. Trong nhà tôi đều theo ngành khoa học tự nhiên, không quan tâm chính trị, rất dát gan, đều là những người thật thà nghiên cứu. Vì tôi làm ngành này, cứ nghĩ đến có người a dua nịnh hót thì cảm thấy cần phải nhắc nhở họ. Vũ Hán trải qua thảm họa trầm trọng, có thể có một số người không hiểu, vẫn còn ca ngợi loạn cả lên, vì vậy lúc đó mới nhắn nhủ thế.

Bà viết trong nhật ký: “Một hạt cát của thời đại, rơi xuống đầu của người dân, đều là một ngọn núi, vậy mà chúng ta đang ở trong thời đại bụi bay mịt mù”. Bà cho rằng trí thức có trách nhiệm gì khi đất nước gặp tai vạ?

- Chẳng lẽ trước thảm kịch lớn của người dân và đất nước, chỉ có trí thức mới phải gánh vác? Đúng ra tất cả mọi người đều phải chung tay gánh vác. Nhưng có gánh vác được không, gánh vác như thế nào thì tùy thuộc vào lựa chọn cá nhân, cũng tùy vào năng lực cá nhân.

Theo bà, dịch bệnh lần này có ảnh hưởng gì đến tâm lý người dân Vũ Hán? Khi dịch bệnh qua đi, người dân cần làm gì để xoa dịu tâm lý?

- Những tổn thương mà người dân Vũ Hán phải hứng chịu là rất lớn. Những người đã qua đời, họ kêu trời trời không thấu, kêu đất đất không linh để mong được chữa trị, tôi tin họ đã tuyệt vọng đến cùng cực. Người mất thì đã mất, nhưng người nhà vẫn còn đó, họ đã cùng trải qua những thời khắc đau thương.

Bỏ qua những người chịu nhiều tổn thương nhất, chỉ riêng Vũ Hán đã có 9 triệu dân bó gối trong nhà hơn 60 ngày, đó là sự tổn thương nội tâm như sự buồn bực, ức chế, ấm ức. Khi gỡ bỏ lệnh phong thành, có lẽ còn có những cảm xúc phức tạp, các loại di chứng sẽ xuất hiện. Ví dụ như trẻ con có dám ra đường không, người lớn có dám nói chuyện với nhau ở cự ly gần không… Nỗi sợ hãi về dịch bệnh sẽ còn tồn tại rất lâu. ■

(*) Chuyển ngữ từ bản tiếng Trung.

(1) Một bác sĩ nhãn khoa công tác tại Bệnh viện Trung ương Vũ Hán, một trong những người đầu tiên lên tiếng cảnh báo sớm về SARS-CoV-2 và qua đời vì nhiễm virus này. Anh được tôn vinh như một anh hùng.