Tiêm vaccin cho trẻ. Ảnh: privatehealth.co.uk

Bản chất vaccin dù hiểu như thế nào thì cũng chính là những mầm bệnh. Thế nên chúng sẽ chứa những tai biến và biến chứng sinh học cần dè chừng. Không thể không chủng vaccin nhưng cũng không thể sử dụng vô tội vạ…

Bản chất là mầm bệnh

Vaccin là những chế phẩm sinh học chứa mầm bệnh hay những thành phần tương tự mầm bệnh đã được làm giảm độc lực hay hoạt tính để làm mất hoặc giảm khả năng gây bệnh nhưng còn giữ được tính kháng nguyên. 

Bằng cách chủng vaccin, kháng nguyên của mầm bệnh sẽ được trình diện để cơ thể tiếp xúc và phản ứng. Những mầm bệnh này sẽ tác động vào các cơ quan miễn dịch để kích thích tạo ra những thành phần có thẩm quyền miễn dịch như kháng thể, bổ thể, tạo ra các dấu ấn miễn dịch mà không làm tổn thương tế bào sống hay cơ quan. 

Sự phản ứng giống như là cơ thể đang chống cự lại với một bệnh tật thật sự, chỉ khác là mầm bệnh mà cơ thể đang chiến đấu chỉ là những yếu tố hay sinh thể sống đã bị làm yếu đi rất nhiều. Kết quả là cơ thể sẽ thắng và tạo ra một trí nhớ miễn dịch lâu dài. Về sau, nếu cơ thể bị nhiễm phải mầm bệnh này thì cơ thể sẽ đủ sức tạo ra một cơ số kháng thể để kháng cự.

Nếu không được sử dụng vaccin thì cơ thể sẽ dễ nhiễm bệnh và tình trạng bệnh nếu có sẽ dễ bị nặng. Nhưng nếu được sử dụng vaccin đầy đủ, cơ thể sẽ ít bị nhiễm bệnh hoặc nếu có nhiễm bệnh thì mức độ bệnh cũng không đến mức tử vong. Đó chính là ưu điểm tuyệt đối của vaccin.

Cho đến nay chúng ta đã có khá nhiều loại vaccin. Các vaccin tuy khác nhau ở thành phần, công nghệ chế tạo và tác dụng, nhưng về bản chất thì chúng bao gồm ba loại sau đây:

Loại 1 là các vaccin chứa các mầm bệnh còn sống đã được làm yếu đi (vaccin sống giảm độc lực) như vaccin chống bệnh bại liệt, than, dịch hạch, đậu mùa, sốt vàng, lao và dại.

Loại 2 là những vaccin chứa các mầm bệnh đã chết như vaccin thương hàn, phó thương hàn, cúm, ho gà, bại liệt, sởi, sốt phát ban rubella, tả.

Loại 3 là các vaccin chứa độc tố gây bệnh đã được giảm độc tính như vaccin chống bạch hầu, uốn ván.

Chủng ngừa vaccin là một biện pháp hiệu quả để đẩy lùi tỷ lệ bệnh truyền nhiễm. Ưu điểm nổi trội của vaccin là không thể chối cãi. Tuy nhiên, nó không phải là một chế phẩm chỉ có ưu điểm, bản thân nó cũng chứa những rủi ro đáng ngại.

Các tai biến có thể gặp

Như đã nói ở trên, bản chất vaccin dù hiểu như thế nào thì cũng chính là mầm bệnh, thế nên chúng cũng chứa những tai biến và biến chứng sinh học cần dè chừng. 

Không thể không chủng vaccin, nhưng cũng không thể sử dụng không đúng chỉ định. Một trong các tác dụng phụ đáng ngại chính là gây biến chứng tại chỗ nếu sử dụng vaccin theo đường tiêm. 

Chúng có thể gây viêm, sưng, phồng đau nơi tiêm. Đau đến mất ngủ. Tệ hơn chúng có thể đưa đến loét da tại chỗ gây nhiễm khuẩn. Tác dụng khác cũng gây khó chịu đó là sốt cao, thậm chí là sốt rất cao do chúng gây ra các phản ứng miễn dịch. 

Sốt do tiêm vaccin có thể lên đến 40⁰C hoặc hơn gây ra co giật ở trẻ em. Kèm theo sốt là hiện tượng đau mỏi cơ khớp, ê ẩm mình mẩy như một người ốm thực sự. Có khi chúng ta còn thấy cơ thể nổi ban đỏ khắp người hoặc cảm giác chóng mặt kéo dài, giảm trí nhớ và có thể mắc bệnh ở não trầm trọng sau khi sử dụng.

Ngoài ra, một biến chứng khác chính là dị ứng với vaccin. Ở một số người và một số loại vaccin cụ thể người ta có thể gặp những phản ứng dị ứng quá mức có hại. 

Các phản ứng dị ứng này có thể gây ra tử vong nếu không được xử trí bài bản và đúng quy trình. Hiện tượng dị ứng với vaccin là do cơ thể dị ứng với những chất đệm trong vaccin hay dị ứng với chính những kháng nguyên là những protein trong thành phần của nó. 

Dứt khoát sau khi tiêm vaccin 15 phút, chúng ta phải ở lại nơi tiêm để được quan sát và xử lý những dị ứng có thể xảy ra.

Tất cả những tác dụng không mong muốn trên là những tác dụng phụ thường gặp nhất. Song có lẽ tác dụng phụ hay biến chứng tai hại nhất của nó chính là nhiễm mầm bệnh mà vaccin đưa vào. Điều này có thể do vaccin kém chất lượng, không làm giảm hoạt tính gây bệnh đủ mức cần thiết hay là cơ thể không đủ khả năng miễn dịch tối thiểu để tiêu diệt những mầm bệnh "yếu xìu" này. Vì thế thay vì phòng bệnh cơ thể lại nhiễm bệnh. 

Tai biến này cần đặc biệt được lưu tâm với các vaccin sống giảm độc lực như vaccin lao và dại. Người bệnh không những không phòng được lao và dại mà còn mắc chính lao và dại do mầm bệnh trong vaccin trỗi dậy. Để tránh những biến chứng này, việc sử dụng đúng vaccin cho đúng đối tượng là tiêu chuẩn hàng đầu.

Những đối tượng cần đặc biệt lưu ý

- Vì vaccin có thể gây phản ứng dị ứng nên chúng ta cần hết sức chú ý với những người hay bị dị ứng. Cụ thể, những người mà dị ứng với kháng sinh neomycin hay polymyxin B thì không nên sử dụng vaccin rubella, sởi, quai bị hay vaccin phối hợp (vaccin MMR chống ba bệnh sởi-quai bị-rubella);

- Những người dị ứng với nấm men thì không nên sử dụng vaccin phòng nhiễm viêm gan virus B;

- Những bệnh nhân bị dị ứng với kháng sinh dòng aminoglycosid như gentamicin, streptomycin thì không nên sử dụng vaccin cúm do chúng có thể gây dị ứng dữ dội. Còn nếu những đối tượng có dị ứng với trứng gà thì hãy dè chừng với những vaccin chống cúm, sởi, quai bị vì chúng được chế tạo trong phôi gà. Do vậy, hỏi kỹ về tiền sử dị ứng ở những người này bao gồm dị ứng thuốc, dị ứng thức ăn là một việc làm cần hết sức cẩn thận trước khi tiêm chủng;

- Lý do vaccin có thể làm nhiễm chính mầm bệnh của vaccin nên những người có sức khoẻ yếu, đang mắc bệnh cấp tính, mắc bệnh nhiễm trùng, đang điều trị hoá chất, bị suy giảm miễn dịch thì cần điều chỉnh chiến lược dùng vaccin. Ví dụ, những người bị viêm phổi hay bị viêm phế quản mạn giai đoạn bùng phát thì nên cân nhắc khi sử dụng vaccin cúm;

- Phụ nữ mang thai không nên sử dụng vaccin chống bại liệt. Ba tháng sau khi sử dụng vaccin rubella, sởi, quai bị mới nên có thai vì những vaccin này có thể gây quái thai cho thai nhi. Những người đang sốt cao cũng không nên sử dụng vaccin ngay trong giai đoạn sốt;

- Cuối cùng, vì những tác dụng phụ đáng ngại nên ngoại trừ những vaccin thông thường thì các vaccin khác cần phải có chỉ định đầy đủ khi sử dụng. Đó là những vaccin chống lại những bệnh cụ thể ở một số nhóm đối tượng cụ thể. Nếu không thì rất có thể sẽ gia tăng nguy cơ khi sử dụng, các nguy cơ khác nhau phụ thuộc vào tuổi, bệnh sẵn có và ngành nghề. Những vaccin này bao gồm: vaccin chống viêm gan A, phòng tả, dại và thương hàn.

Trong qua trình sử dụng vaccin chúng ta cần lưu ý là phải sử dụng đủ liều, đủ lần thì cơ thể mới đủ khả năng miễn dịch hay đủ trí nhớ miễn dịch sau này. Cần thiết tuân theo lịch tiêm chủng và tham gia đầy đủ, nhất là 3 tháng đầu sơ sinh. Tham gia càng đủ, chúng ta càng ít cơ hội nhiễm bệnh. Với sự phát triển của khoa học như ngày nay, nhiều loại vaccin mới đã được tạo ra với hoạt tính mạnh hơn, an toàn hơn. 

Nhưng cho dù có vậy thì chúng vẫn chứa trong mình những nguy cơ quan ngại không tránh khỏi. Vì thế, mỗi người, không chỉ mỗi gia đình mà mỗi bác sĩ hãy dùng vaccin an toàn để có một hiệu quả tối ưu trong công cuộc phòng chống bệnh tật của quốc gia.