Sudan: Cuộc chiến ủy nhiệm tiếp theo?

Ít nhất 459 người đã thiệt mạng và hơn 4.000 người bị thương trong cuộc giao tranh ở Sudan kể từ 15-4, theo số liệu của Tổ chức Y tế thế giới (WHO) 25-4.

Để hiểu vòng xoáy khủng hoảng mới, có lẽ phải trở lại năm 2003, khi cuộc xung đột Darfur nổ ra khiến từ 180.000 đến 300.000 người chết, theo các ước tính khác nhau. 

Tên của khu vực xung đột bắt nguồn từ tên các dân tộc Fur châu Phi, những nông dân định cư đã sống lâu đời ở đây, lối sống xung khắc với dân du mục gốc Ả Rập cũng đã di cư đến đây và yêu sách hưởng tài nguyên thiên nhiên.

Xung đột đẫm máu Darfur 2003 nổ ra khi các bộ lạc địa phương không phải người Ả Rập nổi dậy chống lại chính quyền trung ương được các lực lượng thân phương Tây hỗ trợ. 

Tổng thống Omar al-Bashir, để dẹp tan cuộc nổi dậy, đã quyết định dựa vào người Ả Rập ở Darfur và các vùng lân cận. Với sự hỗ trợ của chính quyền trung ương, lực lượng dân quân Ả Rập có khuynh hướng dân tộc chủ nghĩa Janjaweed được thành lập để hỗ trợ quân đội. 

Năm 2004, Liên Hiệp Quốc chính thức cáo buộc Janjaweed vi phạm nhân quyền ở Darfur.

Giữa hai viên tướng

Khi tình hình ở Darfur trở lại ổn định tương đối, năm 2013 Tổng thống al-Bashir quyết định tổ chức lại Janjaweed, biến nó thành Lực lượng Phản ứng nhanh (RSF) dưới quyền lãnh đạo của trung tướng Muhammad Hamdan Dagalo (Hemedti). 

Giám đốc Chương trình An ninh và Chính sách đối ngoại tại Hội đồng Trung Đông về các vấn đề toàn cầu Adel Abdel Ghafar nói trên Al Jazeera rằng "nhờ sự giúp đỡ từ al-Bashir, lợi ích kinh doanh (của Dagalo) tăng lên và gia đình ông ta đã mở rộng cổ phần trong lĩnh vực khai thác vàng, chăn nuôi và cơ sở hạ tầng".

Kết quả là ở Sudan tồn tại hai đội quân: một là quân đội chính thức (SAF) do tướng Abdel Fattah al-Burhan lãnh đạo, và hai là RSF, thực tế không thua kém nhau về số lượng. Năm 2019, hai lực lượng này bắt tay nhau làm đảo chính quân sự, lật đổ ông al-Bashir, chấm dứt 30 năm cầm quyền của ông bằng ngục tù. 

Hai năm sau, thỏa thuận chia sẻ quyền lực với giới dân sự với mục tiêu dần chuyển đổi sang chính phủ dân chủ gián đoạn bởi cuộc đảo chính năm 2021. Tướng al-Burhan giải tán chính phủ dân sự và ban bố tình trạng khẩn cấp trên cả nước. 

Hội đồng Chủ quyền lâm thời được thành lập do tướng al-Burhan làm chủ tịch, tướng Dagalo làm phó. Ông al-Burhan hứa sẽ tổ chức tổng tuyển cử vào tháng 7-2023, đồng thời yêu cầu sáp nhập RSF vào SAF. Nhưng các bên không đạt được đồng thuận về cơ cấu này và vị trí mới của Dagalo, hai viên tướng quay ra căng thẳng với nhau.

"Giọt nước tràn ly" được cho là việc al-Burhan mưu toan chiếm căn cứ không quân Meroe, vốn do RSF cai quản. Đây không chỉ là trung tâm hậu cần lớn của RSF, mà còn là nơi Dagalo bán vàng ra nước ngoài.

Đêm 12 rạng sáng 13-4, SAF ra tối hậu thư cho RSF, yêu cầu họ rời khỏi Meroe. Căng thẳng gia tăng nhanh chóng, đến 15-4 xung đột vũ trang trực tiếp nổ ra.

Sudan có vị trí địa lý chiến lược nhạy cảm: giáp biên giới bảy nước (Libya, Ai Cập, Chad, Cộng hòa Trung Phi, Nam Sudan, Ethiopia và Eritrea) và gần như tất cả láng giềng của họ đều đang diễn ra xung đột vũ trang nội bộ với nhiều nhóm phiến quân hoạt động dọc các tuyến biên giới. Dễ hiểu là những gì diễn ra ở Sudan nhanh chóng dẫn tới can thiệp từ bên ngoài. 

Quân đội Sudan có quan hệ gần gũi với Ai Cập, khi hai nước này từng là đồng minh chống Ethiopia. Từ Libya, đã xuất hiện những tin tức về việc tướng Khalifa Haftar của lực lượng Quân đội quốc gia Libya (LNA) đang hỗ trợ RSF. Xa hơn chút trong khu vực, Saudi Arabia và UAE từng được RSF hỗ trợ trong cuộc chiến chống lực lượng Houthi ở Yemen.

Nhiều nước (bao gồm Ai Cập, Nga) và Liên Hiệp Quốc đã kêu gọi các bên kiềm chế và nước ngoài không can thiệp vào Sudan. 

Trước mắt, hệ quả chắc chắn là cuộc khủng hoảng người tị nạn: chỉ sau 10 ngày đầu giao tranh, Cao ủy Liên Hiệp Quốc về người tị nạn cho biết họ đang chuẩn bị sơ tán 270.000 người Sudan qua biên giới Nam Sudan và Chad. Với dân số 50 triệu người, nếu giao tranh kéo dài, số người Sudan chạy nạn có thể lên đến 10 triệu.

"Rào cản cho tham vọng của Bắc Kinh"

Sudan giáp Hồng Hải, vùng Sahel và vùng Sừng châu Phi. Vị trí chiến lược và sự giàu có về nông nghiệp cùng khoáng sản của Sudan thu hút nhiều cường quốc khu vực và thế giới, khiến tình hình thêm phức tạp. 

Theo Liên Hiệp Quốc, Sudan xếp thứ 172/191 về Chỉ số phát triển con người, dù rất giàu khoáng sản - uranium, dầu mỏ, khí đốt, vàng và kim cương. Ở nước này, các lợi ích kinh tế đó chủ yếu nằm trong tay những nhóm quân sự: khai thác vàng, đá quý, dầu mỏ, buôn bán vật liệu xây dựng, thực phẩm. 

Còn rắc rối hơn, đây là nơi có lịch sử lâu đời xung đột sắc tộc - giữa hai sắc dân lớn là Kiir và Dinka, lẫn tôn giáo - giữa miền nam Ki tô giáo và miền bắc Hồi giáo.

Bà Natalia Piskunova, phó giáo sư tại Đại học Tổng hợp Matxcơva, nhận định trên News.ru 15-4: "Cuộc đấu tranh không phải vì hạnh phúc của người dân, các nhóm dân tộc, mà còn vì lợi ích của việc phân phối lại đầu tư nước ngoài và hỗ trợ tài chính. 

Tiếp cận được các cảng Sudan sẽ mang lại lợi ích lớn nhờ vận chuyển hàng hóa từ Ấn Độ và Trung Quốc sang châu Âu và ngược lại. Các con tàu đi qua kênh đào Suez sau đó đều phải đi ngang các cảng của Sudan". 

Theo bà Piskunova, Saudi Arabia đã tìm thấy dầu mỏ ở Nam Sudan nhưng chưa tiến hành khai thác quy mô lớn. Uranium, mà cả Saudi Arabia và Trung Quốc đều quan tâm, cũng được tìm thấy ở Sudan.

Trong thời kỳ cai trị của ông al-Bashir, Trung Quốc là đối tác thương mại lớn nhất của Sudan và là đối tác mua phần lớn dầu mỏ của nước này. Nhưng từ năm 2011, tình hình thay đổi. Sau một cuộc nội chiến, Nam Sudan tách ra độc lập, và hầu hết các mỏ dầu nằm ở đây. 

David Shinn, chuyên gia về quan hệ Trung Quốc - châu Phi ở Đại học George Washington, cho biết Sudan ngày nay "ít quan trọng hơn với Trung Quốc so với 10 - 15 năm trước". 

Cũng theo ông Shinn, đặc phái viên của Trung Quốc tại vùng Sừng châu Phi đã tổ chức một hội nghị hòa bình ở Addis Ababa vào tháng 6-2022, nhưng nỗ lực đó dường như không đạt được kết quả gì. 

"Trong điều kiện Trung Quốc quyết định tham gia tích cực hơn nhằm mang lại hòa bình cho vùng Sừng châu Phi, tình hình ở Sudan rõ ràng sẽ làm phức tạp thêm những nỗ lực của họ". 

South China Morning Post 18-4 cũng cho rằng tình hình Sudan đang tạo ra rào cản với các kế hoạch cơ sở hạ tầng thuộc sáng kiến Vành đai - Con đường của Trung Quốc và tham vọng của Bắc Kinh muốn dàn xếp hòa bình ở vùng Sừng châu Phi.

Nga sẽ không "hành động tích cực"?

Tương tự Bắc Kinh, Bộ Ngoại giao Nga chỉ "kêu gọi các bên ngừng bắn và giải quyết vấn đề bằng thương lượng". Theo tờ Moskovsky Komsomolets ngày 19-4, giữa Nga và Hoa Kỳ "có xung đột lợi ích ở Sudan", thể hiện qua dự án đã được thảo luận từ lâu về lập trung tâm hậu cần cho hải quân Nga trên lãnh thổ Sudan.

Kế hoạch được thỏa thuận vào năm 2020, nhưng theo phó giám đốc Trung tâm Phân tích chiến lược và công nghệ (CAST), chuyên gia về châu Phi Maxim Shapovalenko, kế hoạch này khiến Washington cũng như Brussels không hài lòng và Sudan đã vài lần mặc cả lại với Nga. 

Đáp lại, Matxcơva đề xuất hỗ trợ Sudan tăng cường hệ thống phòng không khu vực Bắc Sudan, bao gồm toàn bộ vùng bờ biển. Đến tháng 2-2023, cuối cùng hai bên cũng đạt được thỏa thuận. 

Chính quyền Sudan, bất chấp sự phản đối của Mỹ, xác nhận Nga có thể tin tưởng rằng họ "sẽ có căn cứ riêng ở Hồng Hải với tối đa 300 nhân sự, ở nơi bốn tàu có thể ra vào cùng lúc". Tin này được loan báo vào 11-4. Chỉ vài ngày sau, như đã biết, xung đột nổ ra.

Điểm thứ hai là vấn đề khai thác vàng. Trong tháng 4 này, Sudan đã đệ đơn kiện một công dân Nga, nhân viên của Công ty Al Sawlaj for Mining, với cáo buộc xuất khẩu trái phép 5kg vàng. 

Các nhà điều tra đã thẩm vấn 58 nhân viên công ty này, gồm 35 người Nga. Bloomberg nhấn mạnh rằng tất cả các cuộc thẩm vấn "được thực hiện vì lợi ích của các nước phương Tây, vốn lo ngại về ảnh hưởng ngày càng tăng của Nga" ở Sudan.

Khi xung đột nổ ra, truyền thông đã nhắc đến vai trò của công ty quân sự tư nhân Wagner PMC ở Sudan. 

Nhà bình luận chính trị Iraq Ibrahim Musa nói trên EADaily rằng các chỉ huy Wagner "đã huấn luyện lính cho Dagalo được vài năm". Ông này cũng nhắc chuyến thăm Nga của Dagalo ngay trước ngày Matxcơva tấn công Ukraine.

Vai trò của Israel và Mỹ

Ở Sudan, Mỹ đang muốn đóng vai chính trong nỗ lực kiến tạo hòa bình, đưa ra thỏa thuận ngừng bắn, đồng thời thành lập "nhóm tác chiến" để giải quyết khủng hoảng Sudan.

Nhưng có vai trò trực tiếp hơn cả Washington ở Sudan sẽ là đồng minh cật ruột của Mỹ trong khu vực: Israel. Một trong những yếu tố dấu ấn của Thủ tướng Israel đương nhiệm Benjamin Netanyahu khi ông trở lại vai trò này là nỗ lực bình thường hóa quan hệ với các quốc gia Hồi giáo. 

Vị thế địa chính trị của Sudan, sự hợp tác chặt chẽ của nước này với một số ít đồng minh của Israel ở Trung Đông - Ai Cập và Ethiopia - khiến Sudan trở thành nhân tố then chốt trong Hiệp định Abraham (Hiệp định hòa bình giữa Israel và Các Tiểu vương quốc Ả Rập thống nhất).

Năm 2020, với sự tham gia trực tiếp của cựu tổng thống Mỹ Donald Trump, Sudan được gọi tên đầu tiên khi Israel mở lại quan hệ với thế giới Ả Rập và Hồi giáo. 

Trong khi Khartoum quan tâm đến các ưu đãi kinh tế và quân sự - chính trị do Washington cung cấp, thì chính phủ Netanyahu nhắm tới hai điều: chấm dứt việc sử dụng lãnh thổ Sudan làm khu vực trung chuyển vũ khí và thiết bị quân sự cho phong trào Hamas của Palestine, và ghi điểm chính trị với cử tri Israel. 

Tuy nhiên, năm 2021 Thủ tướng Sudan Abdallah Hamdok bị cách chức, những hợp tác đa ngành với Mỹ ngưng lại, tiến trình bình thường hóa quan hệ với Israel bị đóng băng. Cơ hội thiết lập quan hệ ngoại giao Israel - Sudan, lẽ ra là từ tháng 4 này, đã bị bỏ lỡ.

Giới quan sát dự báo những liên lạc đấy sẽ chỉ được nối lại sau khi tình hình ở Sudan đã rõ ràng, với chiến thắng dứt khoát cho một trong hai viên tướng. 

Đáng lưu ý là trong quá trình 3 năm chuẩn bị để thiết lập quan hệ ngoại giao song phương, Tel Aviv đã xây dựng được mối liên hệ tin cậy với cả hai phe xung đột ở Sudan hiện giờ. Bộ Ngoại giao Israel làm việc với al-Burhan, trong khi cơ quan tình báo Mossad chủ yếu liên lạc với Dagalo.

Đến nay thì Israel, giống như Trung Quốc và Nga, mới dừng lại ở kêu gọi các bên kiềm chế và giải quyết mâu thuẫn qua đàm phán. Về phần Hoa Kỳ, Bộ trưởng Quốc phòng Lloyd Austin ngày 21-4 cho biết đã triển khai quân trong vùng chiến sự Sudan để "đảm bảo sơ tán công dân Hoa Kỳ và sự an toàn của thường dân" nếu cần thiết, nhưng "vẫn chưa nhận được bất cứ yêu cầu gì" từ phía Khartoum. ■