Ông Lê Thanh Hóa, nguyên chủ tịch UBND xã Hòa Hiệp Nam, bên tấm bia duy nhất ở tỉnh Phú Yên được dựng để tưởng nhớ các vụ thảm sát dân thường do lính Đại Hàn gây ra  - Ảnh: DUY THANH

Phần trên phía trước của tấm bia chỉ còn ba chữ khắc nổi “Bia căm thù”, phần còn lại của bia không có nội dung gì, chỉ xám màu thời gian...

“Điều đau đáu nhất”

Ông Lê Thanh Hóa, nguyên chủ tịch UBND xã Hòa Hiệp Nam giai đoạn 1982-1995, đưa khách đến tấm bia này và kể: “Bia này được UBND tỉnh Phú Khánh (hai tỉnh Phú Yên và Khánh Hòa nhập lại trước đây - PV) xây dựng 2-3 năm sau ngày thống nhất đất nước.

Ban đầu trên bia cũng viết chữ bằng sơn ghi vài dòng vắn tắt về các vụ thảm sát của lính Đại Hàn tại các thôn Phú Lạc, Đa Ngư, Thọ Lâm của xã Hòa Hiệp Nam cách đây 50 năm và số dân thường chết trong từng vụ.

Chỗ đặt tấm bia không phải là nơi ngày trước lính Đại Hàn tập trung dân lại để giết mà vì địa điểm này ở ngã ba đường, dễ nhìn thấy, để mọi người qua lại nhớ về giai đoạn bi thương của đồng bào thời chiến tranh”.

Ông Nguyễn Kỳ Tuấn, 56 tuổi, nhân chứng sống trong vụ thảm sát 37 người dân ở xóm Vũng Tàu (thôn Phú Lạc) vào đầu năm 1966, nói: “Tấm bia ở thôn Phú Lạc đã cũ, hai chữ “căm thù” trên bia cũng không phù hợp trong bối cảnh hiện tại. Nguyện vọng của người dân là nên xây dựng một tấm bia tưởng niệm khác, tại vị trí mà mấy chục người dân xóm Vũng Tàu bị thảm sát năm ấy...”.

Đã 88 tuổi, minh mẫn, trò chuyện dí dỏm nhưng ông Phạm Dũng (nguyên trưởng ban Công an xã An Xuân, huyện Tuy An thời chống Mỹ) không khỏi bùi ngùi khi nhớ về vụ thảm sát thảm khốc Gò É - Gộp Dệt do lính Đại Hàn gây ra ở xã này.

Một bên mắt bị hỏng, con mắt còn lại của ông Dũng hấp háy, thoáng ánh buồn khi nhớ về người con gái mới 13 tuổi của mình bị lính Đại Hàn giết chết trong cuộc thảm sát năm ấy.

Ông Phạm Dũng bày tỏ: “Điều chúng tôi đau đáu nhất là sao tỉnh, huyện chưa xây dựng một tấm bia tưởng niệm vụ thảm sát Gộp Dệt - Gò É. Dân thường bị thảm sát, giết hại nên được khắc tên lên bia để lưu lại, để người ta thấy con tôi, cha tôi, ông bà tôi ngày tháng năm đó đã bị thảm sát ở đây chứ”.

Những ngôi mộ bên bờ biển Gành Cả chôn người dân bị lính Đại Hàn thảm sát - Ảnh:  TRẦN MAI

Gác lại quá khứ nhưng cần bia tưởng niệm

Tra cứu thông tin lưu trữ trên máy tính, bà Nguyễn Thị Bích Đào - phó trưởng phòng phụ trách Phòng di sản văn hóa thuộc Sở Văn hóa - thể thao và du lịch tỉnh Phú Yên - cho biết tại Phú Yên có 22 vụ thảm sát do lính Đại Hàn gây ra, làm chết ít nhất 925 dân thường.

Trong các năm 2011 và 2013, sở này đã lập hồ sơ, tham mưu để UBND tỉnh Phú Yên công nhận di tích lịch sử văn hóa cấp tỉnh đối với tám vụ thảm sát do lính Đại Hàn gây ra cho dân thường ở huyện Tuy An; đang lập hồ sơ đề nghị công nhận di tích cấp tỉnh cho các vụ thảm sát ở xã Hòa Hiệp Nam (huyện Đông Hòa); những vụ thảm sát khác cũng đã ghi trong danh mục kiểm kê và sẽ xem xét lập hồ sơ trong những năm tới.

Tuy nhiên cho đến nay, tấm bia ở thôn Phú Lạc vẫn là bia duy nhất ở tỉnh Phú Yên ghi nhớ những vụ thảm sát của lính Đại Hàn.

Ông Nguyễn Văn Đồng, phó giám đốc Sở Xây dựng tỉnh Phú Yên, là người sống sót trong vụ lính Đại Hàn thảm sát 62 người dân ở Hòn Đình (xã Hòa Mỹ, huyện Đông Hòa) vào ngày 21-1-1966 (mùng 2 tết) khi ông 5 tuổi, nhưng mẹ và em ông không thoát khỏi.

Ông Đồng tâm sự rằng bản thân ông không muốn nhắc lại quá khứ với những mất mát, đau thương khủng khiếp, nhưng việc xây dựng những tấm bia tưởng niệm là cần thiết, nhất là đối với các gia đình có người thân chết trong những cuộc thảm sát này.

>> Kỳ cuối: Nhiệm vụ cuối cùng: sống để kể lại