Series phim tiểu sử "Kafka" (2024): Một Kafka khác

Series phim tiểu sử Kafka của Áo sản xuất do David Schalko đạo diễn và Joel Basman thủ vai Kafka, được trình chiếu lần đầu trong Liên hoan phim Berlinale 2024.

1. Nếu tạo một đám mây những từ khóa khi nhắc tới Franz Kafka, nhà văn được coi là vĩ đại nhất thế kỷ 20, một loạt những tính từ sẽ nổi cộm lên: siêu thực, phi lý, ngột ngạt, xa lạ, bi kịch...

Chỉ một vài phê bình chỉ ra được sự hài hước trong tác phẩm của ông, một cách đọc tinh tế chìm khuất trong một núi những diễn giải của các nhà Kafka học trong cái thế kỷ mà Max Brod tiên đoán sẽ là thế kỷ của Kafka.

Đọc tác phẩm Kafka và tìm hiểu về con người Kafka dưới góc độ tiểu sử, chính vì thế, luôn là một thách thức vĩ đại, không chỉ vì bản chất thứ văn chương luôn vượt lên mọi dán nhãn, mà còn vì những định kiến đã thành sáo món thiết lập hằng bao năm qua.

Nhân kỷ niệm 100 năm ngày mất Kafka (1924-2024), hàng loạt chương trình hội thảo, triển lãm, chiếu phim... đang diễn ra khắp nơi trên thế giới, kéo dài suốt một năm.

Xê ri phim tiểu sử Kafka của Áo sản xuất do David Schalko đạo diễn và Joel Basman thủ vai Kafka, được trình chiếu lần đầu trong Liên hoan phim Berlinale 2024, là một nỗ lực để đem lại một Kafka khác, trùng trùng lớp lớp: lập dị, dí dỏm, một tay chơi nhà thổ, một luật sư xuất sắc chốn công sở, một nhà văn luôn nao núng, không ngừng bay lên đỉnh núi nơi trú ngụ của những giày vò bất tận của chết chóc.

Đạo diễn người Áo David Schalko đã nảy ra ý tưởng làm một bộ phim về Kafka dựa trên cuốn tiểu sử đồ sộ dày hơn 2.000 trang của Reiner Stach.

Nhưng phải mất đến 10 năm, sau khi bị các tên tuổi lớn như Amazon, Netflix từ chối, ông mới cùng người bạn thân là nhà văn Daniel Kehlmann, tác giả của Đo thế giới, người phụ trách viết kịch bản, có thể trình làng bộ phim mà Salman Rushdie đánh giá là, "tác phẩm truyền hình xuất sắc nhất về cuộc đời của Kafka vĩ đại mà ta có thể tưởng tượng được".

2. Series Kafka được chia làm 6 tập, mỗi tập dài khoảng 45', mỗi tập phim gắn với một con người (có thể cụ thể hoặc mang ý nghĩa ẩn dụ) đã có tác động lớn lên cuộc đời Kafka: Max, người bạn thân thiết nhất, người không ngừng cổ vũ Kafka viết, người phản bội di chúc dặn dò đốt mọi thứ của Kafka, người trên chuyến tàu cuối cùng ra khỏi Czech đã mang theo một vali bản thảo của Kafka và giúp xuất bản tác phẩm của ông ngay sau khi ông chết; Felice, người yêu và vợ chưa cưới chủ yếu qua thư từ; gia đình với người bố độc đoán, người mẹ luôn ủng hộ bố, và các cô em gái; công sở, văn phòng bảo hiểm nơi Kafka dành phần lớn thời gian làm việc của mình ở đó; Milena, người tình mà Kafka yêu mãnh liệt nhất, và cuối cùng là Dora, người yêu chăm sóc những ngày cuối đời cho ông.

Hoàn toàn đi ngược lại những quy ước của một bộ phim tiểu sử truyền thống, series Kafka liên tục thay đổi mốc thời gian kể bằng cách chuyển cảnh liên tục để nhảy tới các dòng thời gian khác nhau.

Các nhân vật thậm chí luôn cố tình phơi bày sự dàn dựng của một tác phẩm nghệ thuật, và người kể chuyện thì thỉnh thoảng lại giật mình thốt ra một câu đại loại, "Ồ kể thế không đúng, phải bắt đầu từ lúc khác".

Chọn mốc thời gian nào để bắt đầu, chọn ai là người đầu tiên để kể về Kafka, và chọn đưa vào những chi tiết nào từ cuộc đời, nhật ký, thư từ của ông, chính vì thế đều là những thủ thuật được đạo diễn và biên kịch khéo léo dùng đầy tung hứng để người xem thấy được: không hề đơn giản trong việc dựng lại cả một cuộc đời nhà văn đầy những bí hiểm như Kafka, và mọi nỗ lực để kể thực ra đều ẩn chứa trong nó vô số những thất bại.

Có lẽ vì thế, sự đa dạng về phong cách sẽ đem lại khả năng thành công cao hơn: Mỗi tập phim được quay và kể bằng một giọng khác biệt hoàn toàn, khi thì để cho người kể chuyện có vai trò người đọc hướng dẫn trong một vở kịch để tạo hiệu quả cả một tập phim như một vở kịch trên sân khấu, như trong tập phim kể về người tình đầu tiên của Kafka là Felice, khi thì dồn toàn bộ thư từ trao đổi trong một quãng thời gian dài giữa Kafka và người tình Milena vào một buổi đi dạo trong rừng và tất cả diễn ra trong thời gian thực.

Vì thế, đây là một bộ phim đầy tính phân mảnh, sự thất thường, như chính những tác phẩm của Kafka.

Gần như hoàn toàn trái ngược với một hình ảnh Kafka âu sầu đầy dằn vặt quanh năm ngày tháng với nỗi cô đơn thường trực, Kafka trong phim hiện lên vô cùng sống động: đam mê tập luyện sức khỏe, sáng nào cũng tập bài tập tên là "kỹ thuật Müller" của nhà thể thao người Đan Mạch, duy trì khẩu phần gồm hạt và pho mát dê, nhai hạt theo phương pháp của Horace Fletcher, tức phải nhai thật kỹ 40 lần trước khi nuốt.

Người xem chứng kiến những pha trong đời vô cùng riêng tư của Kafka từ những cảnh nhai như thỏ dở khóc dở cười trước mặt gia đình, quan khách, người yêu, cũng như nhìn vào những góc khác trong đời ông, tới cảnh đi nhà thổ đọc thơ cùng với hội bạn bè tự gọi nhau là "Hội Prague", tới cảnh một "trap boy" Kafka bị vợ chưa cưới và bạn thân của vợ chưa cưới lật mặt vì tội viết thư nội dung y hệt nhau gửi cho cả hai, tới cảnh tranh luận nảy lửa ở tòa của một Kafka luật sư luôn chiến thắng mọi vụ kiện và được cực kỳ trọng dụng ở công sở, một công sở đầy những con người niềm nở và thậm chí đã nằng nặc đòi bảo lãnh để ông không phải tham gia Thế chiến thứ nhất, một công sở hoàn toàn trái ngược với một nơi tăm tối, bóp nghẹt mà ông viết trong nhật ký.

Thành công nhất của bộ phim tiểu sử Kafka này có lẽ phải nói đến khả năng lồng ghép khéo léo cuộc đời và văn chương của tác giả.

Không chỉ rút tỉa được những chi tiết rất đắt giá từ nhật ký của Kafka, của Brod, và trong thư từ, để có những khoảnh khắc soi rọi như Kafka lấy ý tưởng cho nhân vật Gregor Samsa biến thành con côn trùng trong tác phẩm Hóa thân từ đâu, hay câu đầu tiên trứ danh của Vụ án "Hẳn ai đấy đã vu khống Josef K. nên một buổi sáng nọ anh bị bắt, dù chẳng làm gì sai quấy" được Kafka viết ra trong hoàn cảnh như thế nào.

Các nhà làm phim đã lần theo và dựng nên những sợi tơ gắn kết đầy mơ hồ mà lại vững chắc, những tình tiết trong đời Kafka được phóng chiếu đầy kỳ diệu thành tác phẩm mà ông viết.

Người bố độc tài trở nên lừng lững trong ánh sáng tím hồng ở phòng khách ngôi nhà giờ đây chính là sân khấu kịch trong truyện ngắn Lời tuyên án, truyện ngắn được Kafka viết một hơi trong một đêm và ông luôn coi đây là kiệt tác của chính mình.

Cũng chính ông bố và gia đình trong ngôi nhà ấy dưới một thứ ánh sáng lạnh lẽo khác lại thành thế lực u ám giết chết con bọ người trong Hóa thân trong một vở kịch mà toàn bộ căn nhà và các thành viên trong gia đình được dàn dựng kỹ lưỡng như một vở diễn ballet để mỗi cử động đều tạo nên những hiệu ứng cân não.

Tiểu thuyết cuối đời của Kafka, Lâu đài với những cảnh đầy phi lý và ám ảnh cũng được lồng ghép khéo léo từ chính chuyến đi nghỉ ở khu nghỉ dưỡng trượt tuyết của Kafka, nơi ông đứng ở một cây cầu và nhìn lên lâu đài xa xa trong tuyết.

3. Reiner Stach cho rằng cuộc đời Kafka như hai trục tung và trục hoành mà một trục là con người xã hội với những giao tiếp thường nhật với gia đình, xã hội, trục còn lại là đời sống tinh thần cuồn cuộn khôn dò khôn thấu.

Biên kịch Daniel Kehlmann trong một cuộc phỏng vấn đã chia sẻ: "Với series này, chúng tôi muốn trả lời câu hỏi: Nguồn gốc của thứ văn chương vĩ đại này là từ đâu? Làm thế nào mà nó lại xuất phát từ cuộc sống đơn giản của một nhân viên ở Prague trong quý đầu của thế kỷ 20? Làm thế nào mà cuộc sống thường ngày của người này lại dẫn đến những tác phẩm văn học như thế? Đó mới chính là điều chúng tôi muốn khám phá".

Với dàn diễn viên diễn xuất hoàn hảo, đặc biệt Joel Basman đã luyện tập để hóa thân vào vai Kafka nhuần nhuyễn tới mức sau sáu tập phim, người xem khó lòng hình dung ra một Kafka mà không có khuôn mặt của Basman, với những tư liệu đa dạng và chuẩn xác dựa trực tiếp từ cuốn tiểu sử Franz Kafka cộng thêm sự cố vấn của chính Reiner Stach, người đã mất 18 năm để làm nghiên cứu và viết.

Trên hết là thử nghiệm một phong cách làm phim tung hứng rất hậu hiện đại của đạo diễn và biên kịch chịu chơi, bộ phim "Kafka" thật sự là một tuyệt tác xứng tầm với vĩ nhân văn học mà nó đã tìm cách dò và thấu. ■