Rượu cũ, bình mới

Phong trào dân túy Mỹ có lịch sử lâu đời và không ngừng thay đổi để thích nghi với đời sống chính trị -Nonprofit Quarterly

Donald Trump là người luôn tìm cách chiều chuộng số đông. Ông thừa hưởng một gia tài, khoe khoang của cải và sống xa xỉ. Nhưng một chính khách không cần phải sống trong nghèo khó để nói trúng phóc những nỗi bất bình của đám dân đen và giành được sự ủng hộ của họ.

Trump đã khoét đúng mạch, khai thác nỗi túng quẫn và phẫn nộ của hàng triệu người Mỹ da trắng thuộc tầng lớp lao động và trung lưu để chiến thắng.

Trump không phải là chính khách đầu tiên đả phá giới chóp bu ăn trên ngồi trốc và bênh vực cho quyền lợi của thường dân.

Hai truyền thống dân túy khác nhau, thường cạnh tranh lẫn nhau, đã thịnh hành ở Mỹ từ lâu: “cánh tả” và “cánh hữu”. Song, hai nhãn mác này thường khó phân biệt.

“Cánh tả” chỉ trút giận lên tầng lớp trên: nhắm vào giới chóp bu kinh doanh và những người trong chính quyền đưa đường dẫn lối cho họ, những người bị cho là đã phản bội các lợi ích của những người dân thật sự gánh vác công việc xây dựng đất nước.

Họ thuộc một trào lưu nhìn chung có tư tưởng tự do trong đời sống chính trị Mỹ; họ cổ xúy một phiên bản của “chủ nghĩa dân tộc công dân”, mà nhà sử học Gary Gerstle định nghĩa là “niềm tin về sự bình đẳng căn bản của tất cả mọi người, vào các quyền bất khả xâm phạm được sống, tự do và mưu cầu hạnh phúc của mỗi người, và vào một chính quyền dân chủ có được tính chính danh nhờ được nhân dân chấp thuận”.

Những người theo truyền thống “cánh hữu” - Trump thuộc nhóm này - cũng đổ lỗi cho giới chóp bu về việc gây phương hại cho các lợi ích kinh tế và quyền tự do chính trị của dân đen.

Nhưng định nghĩa “nhân dân” của truyền thống này hẹp hơn và có tính hạn chế hơn về sắc tộc. Trong phần lớn lịch sử Mỹ, khái niệm “nhân dân” này chỉ có nghĩa là công dân gốc châu Âu, “những người Mỹ thực thụ” mà chỉ riêng sắc tộc của họ là đã đủ để họ có quyền hưởng phần của cải của đất nước.

Sự nghi ngờ về một thỏa ước bất thành văn giữa tầng lớp thượng lưu và tầng lớp hạ đẳng của những người dân túy cánh hữu xuất phát từ niềm tin mà Gerstle gọi là “chủ nghĩa dân tộc [dựa trên] chủng tộc”.

Chuyện xưa và nay

Bản thân chủ nghĩa dân túy từ lâu đã là một khái niệm còn tranh cãi và mơ hồ.

Giới học giả tranh luận liệu nó có phải là một niềm tin, một phong cách, một chiến lược chính trị, một chiêu tiếp thị hay là sự kết hợp của tất cả những điều trên. Nhưng thuật ngữ “dân túy” trước kia có nghĩa chính xác hơn.

Trong những năm 1890, những nhà báo biết tiếng Latin nghĩ ra từ này để mô tả đảng lớn thứ ba ở Mỹ, Đảng Dân túy (Populist Party), với cương lĩnh đòi giải phóng hệ thống chính trị khỏi gọng kìm của “sức mạnh đồng tiền”.

Những nhà hoạt động của đảng này, phần lớn là người miền nam và miền tây nước Mỹ, cổ xúy những lợi ích chung của tầng lớp lao động nông thôn và thành thị, đả phá giới tư bản độc quyền trong công nghiệp và giới tài phiệt vì đã đẩy quần chúng vào cảnh bần cùng.

Năm 1892, James Weaver, ứng cử viên tổng thống được Đảng Dân túy đề cử, giành được 22 phiếu đại cử tri, và đảng này dường như có cơ hội kiểm soát nhiều bang ở miền nam và vùng Đại Bình nguyên (Great Plains).

Nhưng rồi những chia rẽ nội bộ khiến đảng thứ ba này suy tàn nhanh chóng. Nhà sử học Richard Hofstadter viết vào năm 1955: “Số phận của nó, giống như số phận của phần lớn các đảng thứ ba, như số phận của một con ong”. Sau khi châm chích xong giới chính trị cây đa cây đề, nó chết.

Thượng nghị sĩ Bernie Sanders thừa hưởng truyền thống này. Trong chiến dịch tranh cử năm 2016, ông đả kích “tầng lớp tỉ phú” vì đã phản bội lời hứa của nền dân chủ Mỹ và đòi áp dụng lương tối thiểu 15 đôla/giờ, bảo hiểm y tế toàn dân và những cải cách san sẻ thu nhập khác.

Sanders tự nhận là người xã hội chủ nghĩa và ca ngợi giới ủng hộ mình là những người tiên phong của một “cuộc cách mạng chính trị”. Song, tất thảy những gì ông cổ xúy là một nhà nước phúc lợi mở rộng, gần giống với hình thái từ lâu đã thịnh hành ở Bắc Âu.

Khuynh hướng kia của chủ nghĩa dân túy - chủ nghĩa dân tộc chủng tộc - xuất hiện gần như cùng thời với Đảng Dân túy.

Cả hai xuất phát từ cùng cảm giác hoảng sợ trong Thời đại hoàng kim [cuối thế kỷ 19, khoảng từ thập niên 1870 tới năm 1900 - ND] về tình trạng bất bình đẳng ngày càng tăng giữa các công ty không bị nhà nước quản lý và các hãng đầu tư với công nhân bình thường và nông dân nhỏ.

Vào giai đoạn chuyển giao thế kỷ 19-20, những người cổ xúy dòng tư tưởng này đã dùng những lời hô hào bài ngoại để vận động Quốc hội Mỹ cấm người lao động Trung Quốc và Nhật Bản nhập cư vào Mỹ.

“Giới giàu có của nước ta... đã tập hợp dưới ngọn cờ của triệu phú, chủ ngân hàng và nhà độc quyền đất đai, trùm tư bản hỏa xa và chính khách giả dối, để thực hiện mục đích của họ” - Denis Kearney, một doanh nhân nhỏ ở San Francisco với khiếu tung ra luận điệu kích động và là người thành lập Đảng Người lao động California (WPC) vào năm 1877, hùng hồn nói.

Trương khẩu hiệu “Bọn Tàu phải cút đi!”, ra yêu sách ngày làm việc 8 tiếng và đòi trao công ăn việc làm ngành công chính cho người thất nghiệp.

Đảng này nhanh chóng lớn mạnh, giành quyền kiểm soát San Francisco và nhiều thành phố nhỏ hơn, đóng vai trò quan trọng trong việc soạn lại hiến pháp của California để loại trừ người Trung Quốc. Tuy nhiên, chẳng mấy chốc Đảng WPC cũng tan nát vì các xung đột nội bộ.

Tới thập niên 1920, một tiền bối khác của chủ nghĩa dân túy kiểu Trump đã vươn lên, suy tàn và để lại dấu ấn trong nền chính trị Mỹ: Ku Klux Klan (KKK). Nửa thế kỷ trước đó, chính phủ liên bang đã dập tắt hiện thân đầu tiên của KKK, tổ chức dùng khủng bố để ngăn cản người da đen ở các bang miền nam thực hiện những quyền tự do mới giành được của họ.

Năm 1915, giáo sĩ William Simmons thuộc đạo Giám Lý (Methodist) khởi xướng phiên bản thứ nhì của KKK, thu hút tín đồ khắp nước Mỹ.

Với gần 5 triệu thành viên vào lúc đỉnh điểm giữa thập niên 1920, KKK và các đồng minh chính trị đã góp phần buộc Quốc hội Mỹ thông qua các hạn ngạch hàng năm nghiêm ngặt hạn chế số di dân từ Đông Âu và Nam Âu ở mức chỉ vài trăm người từ mỗi nước vào năm 1924. Mãi tới năm 1965 Quốc hội Mỹ mới hủy bỏ hệ thống kỳ thị trắng trợn này.

Tương tự, để thắng cử, Trump cũng lên án giới chóp bu toàn cầu vì đã khuyến khích “biên giới mở”, điều bị cho là giúp di dân giành mất việc làm của người lao động Mỹ và giảm mức sống của họ.

Ông cáo buộc người Mexico mang tội ác, ma túy và nạn hiếp dâm tới một quốc gia mà nếu không có họ đã là một nước thanh bình và tuân thủ pháp luật, và nói di dân Hồi giáo ủng hộ “những cuộc tấn công khủng khiếp bởi những kẻ chỉ tin vào thánh chiến, và không có ý thức gì về lý trí hay sự tôn trọng mạng sống con người”, cáo buộc chính quyền Obama “chỉ lo hành xử phải đạo, làm đẹp lòng thiên hạ” đã phớt lờ điều này.

Nước Mỹ trên hết, nhưng nước Mỹ là ai?

Giới dân túy Mỹ xưa nay chủ yếu tập trung vào chính sách đối nội. Nhưng chính sách đối ngoại cũng là một mục tiêu bị đả phá theo truyền thống của phe dân túy.

Ví dụ, trong cương lĩnh năm 1892, Đảng Dân túy cảnh báo về một “âm mưu lớn chống lại nhân loại” ủng hộ kim bản vị đã “được tổ chức trên hai lục địa” và đang “nhanh chóng chiếm hữu thế giới”.

Truyền thống chủ nghĩa dân tộc chủng tộc cũng luôn chống lại sự can dự quốc tế. Vào giữa thập niên 1930, Cha Charles Coughlin, “cha đạo trên đài phát thanh”, đã kêu gọi số thính giả đông đảo của mình chống việc phê chuẩn một hiệp định mà nếu được thông qua sẽ cho phép Mỹ tham gia Tòa án thế giới ở The Hague.

Coughlin công kích rằng tòa án đó là một công cụ của “giới ngân hàng quốc tế” bị cho là đã kéo nước Mỹ vào cảnh máu đổ đầu rơi của Chiến tranh thế giới thứ nhất.

Năm 1940, Ủy ban Nước Mỹ trên hết [American First Committee], một nhóm gây sức ép theo chủ nghĩa biệt lập, đã đưa ra khuyến cáo tương tự chống lại việc Mỹ can thiệp vào Chiến tranh thế giới thứ hai.

Nhóm này có tới khoảng 800.000 thành viên và lập được một liên minh rộng lớn: những doanh nhân bảo thủ, một số người xã hội chủ nghĩa, một chi hội sinh viên học sinh có sự góp mặt của nhà văn tương lai Gore Vidal (lúc đó học trung học), tổng thống tương lai Gerald Ford (lúc đó học Trường Luật của Đại học Yale), Walt Disney và kiến trúc sư Frank Lloyd Wright.

Việc Hitler đã chinh phục phần lớn châu Âu đã khiến Ủy ban Nước Mỹ trên hết phải rút vào thế thủ; rồi những lời lăng mạ bài Do Thái đã đẩy nhanh sự suy tàn của nhóm này.

Nhóm nhanh chóng giải tán sau khi Nhật tấn công Trân Châu Cảng ba tháng sau đó. Tuy nhiên, trong những cuộc tranh luận gần đây, nhiều nhân vật có thanh thế thuộc cánh hữu, đứng đầu chính là tổng thống đắc cử Trump, đã khôi phục kiểu luận điệu này.

Dù sự vươn lên của Trump chứng tỏ sức hấp dẫn lâu bền của khuynh hướng chủ nghĩa dân tộc chủng tộc ở Mỹ, thật ra ông đã không thể mô tả rõ ràng đối tượng “nhân dân” mà ông tuyên bố đại diện khi tranh cử.

Đây là sự thiếu vắng quen thuộc gần đây trong nền chính trị Mỹ. Đảng Dân túy của hai thế kỷ trước tung hô tính ưu việt đạo đức của “các giai cấp sản xuất”, những người “tạo ra mọi của cải” bằng bàn tay và khối óc của họ.

Đa số lương thiện của họ bao gồm những người làm công ăn lương trong các ngành công nghiệp, những nông dân nhỏ và những người hành nghề chuyên môn vị tha như giáo viên và bác sĩ. Còn đối với KKK, “nhân dân” là những Kitô hữu chính thống da trắng.

Những người bảo thủ hiện đại hơn như Thượng nghị sĩ Barry Goldwater và Tổng thống Ronald Reagan khẳng định rằng họ là tiếng nói đại diện cho “người đóng thuế”, một phiên bản cập nhật của “người sản xuất”.

Dù hứa hẹn “khiến nước Mỹ vĩ đại trở lại”, Trump đã thắng cử mà không cần xác định một tập hợp “nhân dân” rõ ràng như thế.

Những bài phát biểu của ông dùng những thuật ngữ rập khuôn như “các gia đình lao động”, “tầng lớp trung lưu của chúng ta”, và tất nhiên cả “nhân dân Mỹ”, nhưng khó lòng xác định chính xác đó là nhóm chủng tộc và nhân khẩu học nào trong gần 320 triệu người Mỹ.

Kể ra cũng khó cho Trump, bởi ngày càng khó cho giới dân túy định nghĩa một đa số lương thiện một cách chính xác. Kể từ thập niên 1960, Mỹ đã trở thành một quốc gia ngày càng đa dạng. Và thật ra, giới dân túy tiến bộ cũng không giải được bài toán khó về “khách hàng mục tiêu” này. ■