Quan hệ Nga - Trung: 400 năm không yên tĩnh

Điều này cũng dễ hiểu, vì ông Putin là nhà lãnh đạo nước ngoài mà ông Tập gặp mặt nhiều nhất kể từ khi ông trở thành chủ tịch nước năm 2013: hơn 40 lần (theo thống kê của báo chí phương Tây). 

Mỗi cuộc gặp của họ hẳn nhiên đều mang nhiều ý nghĩa chính trị quan trọng, nhưng có lẽ chưa lần nào quan trọng bằng lần này.

So được với cuộc gặp này có lẽ chỉ có cuộc ngày 4-2-2022, tức chưa đầy ba tuần trước khi cuộc chiến ở Ukraine bùng phát. Bấy giờ, ông Tập gặp ông Putin bên lề Olympic mùa đông Bắc Kinh. 

Đó là cuộc gặp trực tiếp đầu tiên của ông Tập với một nhà lãnh đạo nước ngoài kể từ khi đại dịch COVID-19 bùng lên. 

Điểm mấu chốt của cuộc gặp là tuyên bố chung nhấn mạnh "Tình hữu nghị giữa hai quốc gia không có giới hạn, không có lĩnh vực hợp tác nào là vùng cấm", đồng thời tái khẳng định "mối quan hệ giữa Nga - Trung vượt trội so với liên minh chính trị và quân sự thời Chiến tranh lạnh".

Một mối quan hệ phức tạp

Nếu quay ngược lại lịch sử khoảng 400 năm trước, từ khi nước Nga bắt đầu nên hình nên dạng như ngày nay, có thể nói mối quan hệ Nga - Trung chưa bao giờ tốt đẹp như bây giờ. 

Riêng chuyện phân định được đường biên giới chung dài tới 4.209km như bây giờ là không hề dễ dàng. 

Hai đế chế đối mặt nhau ở vùng Viễn Đông vào thế kỷ 17, khi những người định cư Cossack Nga đầu tiên đến các khu vực dân cư thưa thớt phía bắc sông Amur, tức sông Hắc Long Giang trong tiếng Trung, vốn là vùng đã được người Mãn và đế quốc Đại Thanh tuyên bố chủ quyền.

Tranh chấp biên giới bắt đầu định hình mối quan hệ Trung - Nga suốt nhiều thế kỷ. Giao tranh lẻ tẻ giữa hai bên đã nổ ra trước khi Điều ước Nerchinsk 1689 được ký kết nhằm dàn xếp hòa bình giữa Sa hoàng Nga và triều đình Khang Hi. 

Nước Nga lúc này chú ý tới lãnh thổ châu Âu hơn là vùng Siberia lạnh giá. Điều ước Nerchinsk đã giúp ngăn viễn cảnh thất bại quân sự lớn của Nga trước nhà Thanh, nhưng đồng thời chặn luôn cuộc bành trướng về phía đông của Nga. 

Điều ước trao cho Trung Quốc thời Khang Hi các vùng đất ở thượng lưu sông Amur. Đổi lại, nước Nga Sa hoàng được Trung Quốc, lúc bấy giờ tự coi họ là trung tâm của vũ trụ, công nhận là một quốc gia bình đẳng.

Điều ước trở thành niềm tự hào của người Trung Quốc trước người Nga nói riêng và phương Tây nói chung, được tiểu thuyết hóa hết sức sống động trong tác phẩm Lộc Đỉnh Ký của Kim Dung. 

Nhân vật chính, chàng lưu manh Vi Tiểu Bảo, đã giúp quân Thanh đánh bại hai tướng biên phòng Alexei Tolbosin và Arsinsky của Nga ở khu vực Hắc Long Giang. Hầu tước Feodore Golovin của Sa hoàng đành chịu ký hòa ước, nhượng một vùng đất lớn cho Trung Quốc. 

Chưa hết, Kim Dung còn cho tay Vi Tiểu Bảo xuất thân vô lại dan díu với cả công chúa Nga Sophia - chị ruột của Sa hoàng Peter!

Niềm vui của Đại Thanh kéo dài hơn 150 năm, khi người Nga trở lại khu vực Siberia vào giữa thế kỷ 19, vào lúc triều đình Trung Quốc suy yếu trước các đế quốc thực dân phương Tây. 

Nga đã buộc nhà Thanh dưới thời vua Hàm Phong ký Điều ước Aigun (Ái Hồn) 1858, nhượng lại vùng đất ở phía bắc sông Amur và phần đất rộng lớn phía đông Ussuri, giáp Thái Bình Dương, cho nước Nga - tổng diện tích khoảng 600.000km2.

Sau thất bại trong cuộc chiến tranh nha phiến lần thứ hai, nhà Thanh phải ký tiếp Điều ước Bắc Kinh 1860 với Nga, nhượng tiếp vùng "Ngoại Mãn Châu". Vùng Primorsky Krai với thủ phủ là thành phố Vladivostok từ đó chính thức trở thành lãnh thổ Nga. 

Ngày nay, nhiều người Trung Quốc theo chủ nghĩa dân tộc vẫn còn tiếc nuối thành phố từng mang tên Hải Sâm Uy đó. Ngoại Mãn Châu trở thành lãnh thổ Nga, Trung Quốc đã chính thức mất con đường thông thương ra biển Nhật Bản. Họ chỉ còn có thể tiến ra Thái Bình Dương qua hai hướng là biển Hoa Đông và Biển Đông (Việt Nam).

Các chính quyền Trung Quốc sau này không công nhận những điều ước mà họ cho là "bất bình đẳng" đó. Chính quyền Quốc dân Đảng của Tưởng Giới Thạch đã luôn mong muốn một ngày đòi lại vùng Ngoại Mãn Châu. 

Mâu thuẫn tiếp tục dai dẳng ngay cả khi hai nước Liên Xô - Trung Quốc có cùng ý thức hệ trong thời Chiến tranh lạnh. Đầu những năm 1960, Matxcơva và Bắc Kinh bắt đầu công khai chỉ trích nhau. 

Tháng 4-1960, Bắc Kinh công khai gọi giới lãnh đạo Liên Xô là "những người theo chủ nghĩa xét lại". Matxcơva đáp trả bằng cách triệu hồi hàng nghìn cố vấn Liên Xô, hủy bỏ viện trợ kinh tế và quân sự cho Trung Quốc. Quan hệ Trung - Xô trở nên thù địch suốt những năm 1960 và sang cả những năm 1970.

Căng thẳng lên đến đỉnh điểm là cuộc đụng độ quân sự năm 1969 tại đảo Trân Bảo (Damansky) trên sông Ussuri, làm hàng chục binh sĩ của cả hai bên thiệt mạng. Cuộc đấu súng gần như đã leo thang thành chiến tranh và chỉ kết thúc sau đàm phán trực tiếp giữa thủ tướng Trung Quốc Chu Ân Lai và thủ tướng Liên Xô Kosygin. 

Tuy nhiên, rạn nứt nghiêm trọng đến mức lãnh đạo Trung Quốc Mao Trạch Đông bắt đầu chuyển sang theo đuổi bình thường hóa quan hệ với Mỹ để tìm đối trọng với Liên Xô.

Mối quan hệ giữa hai nước chỉ được cải thiện vào cuối thập niên 1980, và phải tới tháng 12-1999, Trung Quốc và Nga, quốc gia thừa kế của Liên Xô, mới có thể chính thức tuyên bố tranh chấp biên giới kéo dài hàng trăm năm đã được giải quyết. 

Hai năm sau, Trung Quốc và Nga ký Hiệp ước láng giềng tốt và hợp tác thân thiện, "nỗ lực nâng quan hệ hai nước lên một tầm cao mới".

Thấy gì ở hiện tại

Ngay trước chuyến thăm của ông Tập tới Matxcơva, ngày 20-3 ông Putin đã có bài đăng trên Nhân dân Nhật báo, tờ báo chính thức của Đảng Cộng sản Trung Quốc, ca ngợi hợp tác giữa hai nước: 

"Năm 2022, thương mại song phương của chúng ta, vốn đã rất đáng kể vào thời điểm đó, đã tăng gấp đôi, đạt 185 tỉ USD. Đây là một kỷ lục mới. Hơn nữa, chúng ta có mọi lý do để tin rằng mục tiêu 200 tỉ USD do Chủ tịch Tập Cận Bình và bản thân tôi đặt ra sẽ sớm đạt được vào năm nay, thay vì năm 2024".

Hơn một thập niên qua, Trung Quốc là đối tác thương mại lớn nhất của Nga với các sản phẩm năng lượng và khoáng sản chiếm phần lớn hàng nhập khẩu của Trung Quốc, điều chắc chắn sẽ càng được củng cố bởi cuộc chiến ở Ukraine. 

Hiện mối quan hệ Trung - Nga tốt đẹp không chỉ xuất phát từ những nhân tố bên trong hai quốc gia này, mà còn bởi căng thẳng trong quan hệ giữa Mỹ với Trung Quốc và Nga. Việc họ xích lại gần nhau để cân bằng với Mỹ và phương Tây trở nên tự nhiên.

Sau khi xung đột Ukraine nổ ra, các biện pháp trừng phạt của phương Tây với Nga ngày càng khắc nghiệt, bao gồm lệnh cấm bán dầu, khí đốt và giới hạn giá dầu thô, cấm hệ thống ngân hàng Nga vào SWIFT - hệ thống nhắn tin quốc tế cho phép giao dịch ngân hàng, và đóng băng tài sản của Ngân hàng Trung ương Nga ở nước ngoài. 

Tuy nhiên, Trung Quốc đã không hùa theo phương Tây. Theo dữ liệu của Chính phủ Trung Quốc, Nga đã vượt qua Saudi Arabia trong hai tháng đầu năm 2023 để trở thành nhà cung cấp dầu hàng đầu của Trung Quốc. 

Năm 2022, bất chấp các lệnh cấm của phương Tây, Nga là nhà cung cấp dầu thô lớn thứ hai của Trung Quốc, vận chuyển 86,2 triệu tấn. Tuy nhiên, các công ty lọc dầu Trung Quốc sử dụng công ty trung gian để xử lý vận chuyển và bảo hiểm dầu thô Nga nhằm tránh vi phạm lệnh trừng phạt của phương Tây.

Trong bài phỏng vấn với Hãng tin CNN, Jean-Pierre Cabestan, giáo sư danh dự tại khoa chính trị và nghiên cứu quốc tế của Đại học Baptist Hong Kong, cho rằng: "[Mối quan hệ Trung - Nga] nổi bật... vì nó nhằm chống lại Mỹ và các hệ thống đồng minh của Mỹ, cả ở châu Âu... và châu Á. Mục tiêu chính của Trung Quốc là làm suy yếu các hệ thống liên minh đó".

Về mặt chiến thuật, Trung Quốc và Nga hiện đang cảm thấy cần nhau hơn bao giờ hết. Đơn giản bởi lợi ích của hai bên đang song trùng: Nga có những gì Trung Quốc cần và ngược lại. 

Có điều, không biết lịch sử có lặp lại hay không khi thăng trầm của mối quan hệ song phương từng được xác định bởi bên nào mạnh hơn, qua rất nhiều hiệp ước bất bình đẳng trước đây. 

Hiện nay, dân số Trung Quốc đã gấp 10 lần của Nga, và nền kinh tế cũng vậy. Cho nên, mối quan hệ Trung - Nga sẽ không chỉ đứng trước thách thức từ phương Tây, mà còn cả từ những di sản quá khứ nữa.■