Tổng thống Donald Trump chỉ trích Hiệp ước an ninh Mỹ - Nhật là "đơn phương". Ông không hài lòng khi "Mỹ phải bảo vệ Nhật Bản, còn Nhật Bản thì không". Ông Trump gắn điều này với thâm hụt thương mại, ám chỉ Tokyo cần tăng chi phí quốc phòng hoặc nhượng bộ thương mại để bù đắp.

Nhiều mâu thuẫn

Triển vọng "thời kỳ hoàng kim mới" giữa Nhật - Mỹ sớm bị phủ bóng đen. Những tuyên bố trên của ông Trump cho thấy Mỹ xem quan hệ đồng minh là công cụ. Đồng thời phía Mỹ dùng bảo vệ quân sự để mặc cả, buộc Nhật Bản phục tùng các lợi ích kinh tế và chiến lược của mình.

Nhật Bản đã phản ứng "cứng rắn" nhưng mâu thuẫn và bị động. Một mặt, Thủ tướng Ishiba Shigeru phản bác "lý thuyết bảo vệ đơn phương" bằng cách nói Nhật Bản có cung cấp căn cứ quân sự, nhấn mạnh tính "tương trợ" của liên minh. Mặt khác, Tokyo tuyên bố "tin tưởng Mỹ thực hiện nghĩa vụ phòng thủ".

Bộ trưởng Quốc phòng Nakatani Gen nhấn mạnh chi tiêu quốc phòng của Nhật Bản là do Nhật Bản quyết định. Tâm lý mâu thuẫn này cho thấy Nhật Bản vừa muốn tự chủ vừa lo sợ làm mất lòng Mỹ. Điều này phản ánh sự phụ thuộc và lo lắng chiến lược của Nhật Bản.

Tháng 10 năm ngoái, khi ông Ishiba Shigeru lên nắm quyền thủ tướng, ông đã điều chỉnh chính sách "nghiêng hẳn về Mỹ" của người tiền nhiệm Kishida Fumio. Ông thúc đẩy quan hệ với Trung Quốc để cải thiện quan hệ Trung - Nhật. Nhật Bản dường như đã tìm lại được "cân bằng" giữa Mỹ và Trung Quốc.

Nhưng do tư duy chiến lược đối ngoại còn chưa linh hoạt, nội các của ông Ishiba không thay đổi được hai khó khăn của ngoại giao Nhật Bản. Một là mâu thuẫn giữa phụ thuộc Mỹ và mưu cầu tự chủ. Trước khi lên nắm quyền, ông Ishiba tuyên bố sẽ sửa đổi Hiệp định địa vị lực lượng Mỹ - Nhật để "bình đẳng với Mỹ". Tuy nhiên sau khi lên làm thủ tướng, ông lại không nhắc đến vấn đề này.

Chính phủ Ishiba cố gắng lấy lòng Mỹ để duy trì quan hệ đồng minh. Bên cạnh đó Mỹ gây áp lực cho thấy quan hệ đồng minh Mỹ - Nhật chỉ là "giao dịch".

Nếu Nhật Bản tiếp tục dùng "cung cấp căn cứ", "đầu tư vào Mỹ", "mua vũ khí Mỹ" để duy trì đồng minh, thì sẽ rơi vào vòng luẩn quẩn và mất tự chủ. Hai là mâu thuẫn giữa phòng ngừa, kiềm chế và đối thoại, hợp tác với Trung Quốc. Dù Nhật Bản hiểu tầm quan trọng của quan hệ Trung - Nhật, muốn duy trì ổn định và mở rộng lợi ích kinh tế nhưng do thành kiến, Nhật Bản vẫn "dựa Mỹ chế Trung", "lấy Đài Loan hạn chế Trung Quốc".

Khi ông Ishiba thăm Washington tháng trước, Mỹ - Nhật tiếp tục kiềm chế Trung Quốc trong tuyên bố chung, chỉ trích Bắc Kinh về Biển Đông, Biển Hoa Đông và can thiệp vấn đề Đài Loan. Điều này cho thấy Nhật Bản muốn làm "người đi đầu" giúp Mỹ kiềm chế Trung Quốc.

Ba thử thách của Nhật Bản

Khi ông Trump trở lại Nhà Trắng vào tháng 1 năm nay, chính sách đối ngoại của Mỹ thay đổi mạnh mẽ, trật tự quốc tế thời hậu Chiến tranh lạnh bị thách thức.

Trước thay đổi toàn cầu và cạnh tranh Mỹ - Trung, "chiến lược nước lớn" của Nhật Bản đang đối mặt ba thử thách: Một là, Nhật Bản có đạt được tự chủ chiến lược không? Nếu Mỹ phá vỡ luật lệ quốc tế và bá quyền, Tokyo có dũng cảm thách thức Mỹ để bảo vệ công bằng, công lý quốc tế không?

Hai là, Nhật Bản có thoát khỏi sự phụ thuộc quán tính không? Chính quyền Trump hiện tại cho thấy cam kết an ninh và uy tín của Mỹ không còn đáng tin. Đồng minh cũng có thể bị Mỹ lợi dụng hoặc bỏ rơi. Nếu Nhật Bản nghĩ rằng mình được đối xử đặc biệt vì "trung thành" với Mỹ và có "giá trị chiến lược" trong việc kiềm chế Trung Quốc thì đó chỉ là "ảo tưởng".

Ba là, Nhật Bản có giữ được tỉnh táo chiến lược không? "Ngoại giao giao dịch" của ông Trump cho thấy quan hệ đồng minh Mỹ - Nhật rất mong manh. Đây vừa là nguy cơ vừa là cơ hội cho Nhật Bản. Nếu Tokyo tiếp tục đặt an ninh và kinh tế vào sự phục tùng Mỹ, họ có thể sẽ trở thành con cờ trong cạnh tranh nước lớn. Chỉ có tự chủ mới giúp Nhật Bản tối đa hóa giá trị chiến lược trong thế giới đa cực.

Tương lai, ngoại giao Nhật Bản sẽ được thử thách ở lựa chọn chiến lược với Trung - Mỹ. Nhật Bản sẽ tiếp tục đặt cược "Mỹ chắc thắng", kiên trì "liên Mỹ kiềm chế Trung", hay đột phá làm "người cân bằng" mối quan hệ cạnh tranh chiến lược giữa Mỹ - Trung? Điều này được xem là phép thử để kiểm tra trí tuệ chiến lược và liên quan đến tương lai của Nhật Bản.

Phép thử này đặc biệt đáng chú ý dưới thời của Thủ tướng Ishiba Shigeru, người được đánh giá là "nói lên sự thật bằng sự can đảm và thành thật". Giới quan sát đang chờ đợi những thay đổi mang tính chiến lược của đất nước xứ mặt trời mọc trong thời gian tới.

Ông Blinken thúc đẩy hợp tác Mỹ - Hàn - Nhật trong chuyến công du cuối

Ngoại trưởng Mỹ Antony Blinken thăm Hàn Quốc, Nhật Bản và Pháp từ ngày 4 đến 9-1, tăng cường hợp tác trong chiến lược Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương.