Vượt qua khó khăn, kinh tế Việt Nam vẫn đạt nhiều kết quả ấn tượng trong năm 2021, GDP tăng trưởng dương 2,58%. Trong bối cảnh dịch bệnh, khu vực nông, lâm nghiệp và thủy sản duy trì được mức tăng trưởng 2,9%.

Xuất khẩu nông sản năm 2021 đạt 48,6 tỉ USD, tăng 14,9% so với năm 2020, phá vỡ mọi kỷ lục trước đó với 10 nhóm hàng chủ lực của ngành nông nghiệp đạt kim ngạch xuất khẩu trên 1 tỉ USD, trong số này có 6 mặt hàng có kim ngạch xuất khẩu trên 3 tỉ USD. 

Kim ngạch xuất nhập khẩu của Việt Nam cũng đạt kỷ lục mới. Tổng giá trị xuất nhập khẩu đạt 668,5 tỉ USD, tăng 22,6% so với năm 2020, trong đó kim ngạch xuất khẩu hàng hóa đạt 336,25 tỉ USD, tăng 19% so với năm 2020, tiếp tục là điểm sáng trong bức tranh kinh tế Việt Nam.

Những con số này nói với chúng ta điều gì, nếu không phải là thành quả đã đến từ nội lực được khai thác tốt. Trong khi các ngành dịch vụ gặp phải nhiều khó khăn do dịch bệnh thì nông nghiệp tiếp tục phát huy tốt vai trò "bệ đỡ" của nền kinh tế.

Dịch bệnh không thể kéo dài mãi, tuy nhiên cũng không kết thúc trong một sớm một chiều. Hơn nữa, cũng không có gì đảm bảo rằng sau COVID-19 sẽ không còn dịch bệnh nào nữa. 2022 là năm mà các quốc gia đều xem là năm hồi phục kinh tế. 

Hẳn nhiên, mỗi nền kinh tế sẽ có các tính toán riêng, nhưng chắc chắn rằng để kinh tế hồi phục thì mọi toan tính đều phải hướng đến mục tiêu làm sao cho hoạt động kinh tế có khả năng kháng cự tốt trước các rủi ro có tính toàn cầu, bớt nhạy cảm trước các đứt gãy của hoạt động cung ứng xuyên quốc gia.

Việc kiểm soát các vấn đề và rủi ro nằm ngoài biên giới quốc gia chưa bao giờ dễ dàng; những gì xảy trong thời gian vừa qua đã khẳng định lại điều này một cách rõ ràng. Thực tế cho thấy ngay cả bên trong một quốc gia thì các hoạt động xuyên vùng miền cũng mang trong nó các rủi ro tiềm tàng.

Hoạt động kinh tế hiện đại không thể là tự cấp tự túc hay bế quan tỏa cảng chỉ vì lo lắng trước các rủi ro. Tuy nhiên, nếu xem một nền kinh tế là sự kết hợp của các vùng kinh tế nhỏ hơn, có thể lấy các địa phương (tỉnh thành) làm đơn vị, thì chắc chắn nền kinh tế quốc gia sẽ mạnh khỏe khi mà kinh tế của các địa phương mạnh khỏe. 

Cách đặt vấn đề đó cho chúng ta một gợi ý quan trọng: cần khai thác tốt nhất thế mạnh của địa phương để phát triển kinh tế, bởi các yếu tố bên trong một địa phương sẽ dễ kiểm soát hơn.

Có một ví dụ gần là thời gian vừa qua các tỉnh thành có nhiều khu công nghiệp, sử dụng lao động nhập cư từ các tỉnh thành khác, đã phải chật vật giải quyết bài toán nhân lực khi người lao động trở về quê tránh dịch và không thể trở lại làm việc. Việc tương tự cũng xảy ra với nguyên vật liệu và các tư liệu sản xuất khác: Giãn cách xã hội do dịch bệnh ít nhất cũng làm chi phí đầu vào tăng lên, không chỉ tăng chi phí mua trực tiếp mà còn tăng các chi phí gián tiếp khác như kéo dài thời gian vận chuyển hay sự bất ổn của nguồn cung cấp.

Tư tưởng cho rằng kinh tế địa phương hay vùng miền, phát triển lành mạnh sẽ làm nên nền kinh tế quốc gia lành mạnh là phù hợp với quan điểm quản trị vẫn thường được áp dụng trong các tình huống rủi ro cao hoặc có khủng hoảng ở quy mô lớn: Chia tách tổng thể thành các phần tử nhỏ để mỗi phần tử đó tự phát triển khỏe mạnh dựa trên nội lực của nó. Việc chia tách như vậy cũng giúp giảm độ phức tạp của bài toán quản lý, nhờ thế hiệu quả quản lý cũng được cải thiện.

Đấy không phải là câu chuyện xa vời hay chưa từng xảy ra. Mô hình phát triển đó đã được học tập, chuyển giao và triển khai áp dụng trong nhiều năm qua ở Việt Nam, trực tiếp trong ngành nông nghiệp, đó là chương trình OCOP (One Commune One Product) hay là Mỗi xã một sản phẩm: Chương trình phát triển kinh tế khu vực nông thôn theo hướng phát triển nội lực và gia tăng giá trị. 

Trọng tâm của chương trình OCOP là phát triển sản phẩm nông nghiệp, phi nông nghiệp, dịch vụ có lợi thế ở mỗi địa phương theo chuỗi giá trị, do các thành phần kinh tế tư nhân và kinh tế tập thể thực hiện. Thời gian qua OCOP đã đạt được nhiều thành quả đáng khích lệ và đang tiếp tục được nhân rộng.

Ngoài sản phẩm thuộc các nhóm thực phẩm, thảo dược, thủ công mỹ nghệ..., OCOP cũng khuyến khích phát triển dịch vụ du lịch nông thôn. Chính việc khai thác các giá trị của địa phương đã giúp tạo công ăn việc làm tại chỗ, giữ chân lực lượng lao động; động lực kinh tế của địa phương từ đó mà hình thành và được củng cố.

Từ góc nhìn vĩ mô về kinh tế - xã hội, khuyến khích khai thác nội lực của địa phương cũng là phương cách tốt nhất để tạo ra môi trường kinh tế bình đẳng, giảm khoảng cách giàu nghèo giữa các vùng miền và tầng lớp trong xã hội. Nội lực của địa phương sẽ thu hút đầu tư tại chỗ và gia tăng đầu tư chéo giữa các vùng miền, giúp giảm bớt mức độ tập trung của cải của xã hội vào các tâm hút lớn, thường là các đô thị lớn hay các địa phương có tốc độ đô thị hóa và phát triển công nghiệp cao hơn.

Nhìn rộng hơn sang các lĩnh vực khác của nền kinh tế, bài học có lẽ là các doanh nghiệp cần phải đặt ra và tìm lời giải cho các bài toán gần, bám sát thực tế của các khu vực thị trường hẹp, trong đó các nhu cầu được xác định rõ hơn và nguồn lực được huy động một cách có trọng tâm, sát với môi trường thực tế của địa phương hơn.

Điều đó không chỉ đáng suy nghĩ trong lĩnh vực nông nghiệp, mà còn đúng trong cả trong lĩnh vực dịch vụ: Khi mà điều kiện sống và kỹ năng tiếp cận dịch vụ ngày càng đồng đều giữa các vùng miền thì ai huy động tốt nguồn lực địa phương nhất sẽ có lợi thế cạnh tranh.

Có thể nói rằng thay vì đặt ra các bài toán phát triển sản phẩm và dịch vụ quá rộng, doanh nghiệp hãy vận dụng tối đa nguồn lực của của địa phương để giải quyết hiệu quả vấn đề của địa phương đó, trước khi hướng tầm mắt ra sân chơi lớn hơn. Phát biểu đã trở thành kinh điển rằng "Tư duy địa phương, hành động toàn cầu" giờ đây có lẽ cũng nên được hiểu và hiểu lại theo cách như vậy.

Đại dịch Covid-19 gây thiệt hại cho nền kinh tế nước ta khoảng 37 tỉ USD trong 2 năm 2020 và 2021, theo đánh giá của Ban Kinh tế trung ương. Còn theo Tổng cục Thống kê, trong quý 4-2021, cả nước còn hơn 24,7 triệu người từ 15 tuổi trở lên bị mất việc làm, phải nghỉ giãn việc/nghỉ luân phiên, giảm giờ làm, giảm thu nhập. Trong đó có 2,3 triệu người bị mất việc làm và 16,9 triệu người bị giảm thu nhập do mất việc hoặc giảm giờ làm.

Từ kết quả sơ bộ khảo sát mức sống dân cư năm 2021, Tổng cục Thống kê ước tính thu nhập bình quân một người/tháng năm 2021 theo giá hiện hành đạt khoảng 4,2 triệu đồng, giảm 73.000 đồng so với năm 2020. Số lao động có việc làm quý 4-2021 dần tăng trở lại, chủ yếu là tăng ở nhóm người có việc làm phi chính thức với đặc trưng công việc bấp bênh, thiếu ổn định, thu nhập thấp. Như vậy, thị trường lao động có dấu hiệu hồi phục song chưa ổn định và chưa bền vững.

Mặc dù Chính phủ đã đưa ra những gói hỗ trợ quy mô lớn với cả DN và người lao động, song vẫn không thể khỏa lấp được những mất mát, khó khăn của DN và người lao động do đại dịch Covid-19 gây ra. Trong năm 2020 và 2021, đại dịch Covid-19 khiến hàng chục nghìn DN tạm ngừng sản xuất, sản xuất cầm chừng, thậm chí phải đóng cửa, phá sản. Với người lao động, đặc biệt là lao động di cư, mất việc làm đồng nghĩa với mất thu nhập.Những người khác thì lo "chúng em không đủ sống, phải trả tiền trọ, tiền điện, nước và tiền ăn, đủ thứ phải chi tiêu trong khi lương thấp". 

Nhu cầu trang trải cuộc sống, các chi phí tăng thêm do giá cả leo thang, chi phí đi lại, đầu tư thêm phương tiện học tập cho con và chăm sóc con cái trong điều kiện nhà trường đóng cửa, học sinh phải học trực tuyến trong thời gian dài đã bào mòn khả năng kinh tế của các hộ gia đình. Đại dịch Covid-19 làm nhiều người lao động và gia đình họ rơi vào hoàn cảnh cực kỳ khó khăn, thậm chí chạm đến "ngưỡng sinh tồn". Một khảo sát ở Bình Dương cho thấy 75% số người lao động phải cắt giảm lương thực tới mức tối thiểu, thậm chí 2,4% cắt giảm tới dưới mức tối thiểu cần thiết. 

Đầu năm 2022 đã có nhiều tín hiệu tích cực về sự khởi sắc và phục hồi của các ngành kinh tế, đặc biệt là các ngành công nghiệp chế biến chế tạo. Hiệp hội Dệt may VN dự báo kim ngạch xuất khẩu năm 2022 có thể đạt từ 41 tỉ USD (tăng 5% so với cùng kỳ năm trước) nếu dịch bệnh giảm dần trong quý 2-2022, đến 43 tỉ USD (tăng 10% so với cùng kỳ trước) nếu dịch bệnh giảm dần trong quý 1-2022. Hiệp hội Da giày, túi xách VN dự kiến năm nay, kim ngạch xuất khẩu ngành da giày, túi xách đạt khoảng 23-25 tỉ USD, tăng 10-15% so với năm 2021.

Với việc đẩy nhanh tiến độ tiêm chủng vắc xin ngừa Covid-19, giao thông đi lại được nới lỏng, nhiều người lao động dễ dàng quay trở lại làm việc. Nhiều DN đã trở lại sản xuất gần như ở mức bình thường so với trước đại dịch. Tại TP.HCM, 96% lao động quay trở lại làm việc sau tết (Tuổi Trẻ ngày 10-2-2022). Tại Hà Nội, trên 90% số lao động quay trở lại làm việc sau Tết (Lao Động ngày 8-2-2022). 

Nhưng trong khi nhiều DN đã đưa ra các chính sách, gói hỗ trợ để người lao động sớm ổn định nơi ăn chốn ở và điều kiện sinh hoạt như tăng lương, cho ứng trước tiền lương, hỗ trợ về nhà ở, chi phí đi lại, tiền ăn..., vẫn còn những tranh chấp lao động diễn ra tại một số DN mà vụ việc điển hình là cuộc đình công của hơn 5.000 công nhân Viet Glory (Nghệ An) tuần rồi. Có ý kiến cho rằng nguyên nhân sâu xa của tình hình là do Chính phủ không điều chỉnh mức tiền lương tối thiểu từ năm 2021, nên tiền lương cơ bản, tiền phụ cấp và thu nhập của người lao động thấp, không đảm bảo cuộc sống.

Năm 2020, trong bối cảnh dịch bệnh hết sức phức tạp, các DN phải gồng mình để chống dịch, duy trì sản xuất để tồn tại, Chính phủ quyết định không tăng lương tối thiểu năm 2021 và mức lương tối thiểu vùng năm 2022 đang tiếp tục thực hiện theo nghị định 90/2019/NĐ-CP. Nhiều năm qua, hầu hết DN đều lấy mức lương tối thiểu vùng này làm căn cứ điều chỉnh tiền lương, đóng bảo hiểm xã hội, bảo hiểm thất nghiệp và bảo hiểm y tế cho người lao động, do đó việc không điều chỉnh tiền lương tối thiểu vùng đã thực sự ảnh hưởng đến thu nhập và đời sống của người lao động. 

Đại dịch bộc lộ ra nhiều vấn đề đối với người lao động, với DN và cả về chính sách. Với người lao động, vấn đề không chỉ tiền lương, quan trọng hơn là việc làm thỏa đáng với cơ hội việc làm năng suất cao, thu nhập xứng đáng, được đảm bảo an toàn, ổn định tại nơi làm việc và gắn với an sinh xã hội cho họ và cả gia đình họ. Người lao động cũng mong đợi công đoàn cơ sở có thể hỗ trợ họ trong làm việc với chủ sử dụng lao động. Đối với DN, ổn định sản xuất chỉ có được khi người lao động đồng tình và ủng hộ các quyết định của DN. Do đó DN cần thay đổi tư duy và quan điểm đối với người lao động.  

Ngày nay, nhiều DN coi người lao động và kỹ năng của họ là tài sản của mình, không phải là lao động làm thuê theo cách hiểu truyền thống. Là tài sản của DN, người lao động cần được quan tâm, bảo vệ, được chăm sóc, đào tạo tốt hơn để tài sản này trở nên giá trị hơn và mang lại nhiều lợi nhuận cho DN. Đại dịch đã bộc lộ những lỗ hổng trong chính sách lao động việc làm và an sinh xã hội.

Ngoài ra, việc hiểu đúng và vận dụng chính sách phù hợp là cần thiết đối với cả người quản lý, DN và người lao động. Luật pháp lao động quy định tiền lương tối thiểu là mức sàn thấp nhất mà các chủ sử dụng lao động không được trả thấp hơn cho người lao động. Luật pháp lao động cũng quy định về đối thoại xã hội, thương lượng và thỏa ước lao động tập thể, trong đó hai bên có thể tự do thương lượng các vấn đề về thời giờ làm việc, mức lương thực trả cao hơn mức lương tối thiểu, phụ cấp và các chế độ phúc lợi xã hội khác theo hướng có lợi cho cả người lao động và DN.  

Điều này có nghĩa chính sách tiền lương và phúc lợi xã hội tại DN có thể được điều chỉnh phù hợp với điều kiện DN không phụ thuộc vào việc Nhà nước có điều chỉnh tiền lương tối thiểu hay không. 

Đối thoại và thương lượng tập thể là một cơ chế hiệu quả trong xây dựng quan hệ lao động hài hòa. Nhưng để đối thoại và thương lượng tập thể thực chất và hiệu quả, công đoàn cơ sở (đại diện người lao động) phải có địa vị đối thoại thực sự, tức được phía quản lý DN công nhận và tôn trọng. Giữa công đoàn và quản lý DN phải có đầy đủ thông tin về đối thoại và đối thoại cần diễn ra thường xuyên dưới nhiều hình thức khác nhau để đảm bảo mối liên hệ liên tục, không gián đoạn. Kinh nghiệm thực tiễn cho thấy để giải quyết các tranh chấp lao động và xây dựng quan hệ lao động hài hòa tại DN, cần vận dụng linh hoạt các cơ chế chính thức (theo luật) và các cơ chế phi chính thức. Có như vậy những bất đồng, xung đột về lợi ích mới được tháo gỡ và giải quyết từ sớm, tránh tích tụ dẫn đến những tranh chấp lớn. 

Theo ILO, đại dịch gây nên những thay đổi kinh tế có thể trở thành những thay đổi mang tính cơ cấu, tác động lâu dài tới thị trường lao động. Đại dịch cũng làm sâu sắc thêm tình trạng bất bình đẳng, từ bất bình đẳng giới đến gia tăng khoảng cách số. Tại VN, đại dịch tác động tiêu cực tới các ngành du lịch và dịch vụ, thúc đẩy chuyển đổi số, ứng dụng công nghệ mới, thay đổi mô hình kinh doanh. Đối thoại xã hội đóng vai trò quan trọng trong việc ứng phó đại dịch. Nhiều chính sách và biện pháp nhằm hạn chế tình trạng mất việc làm là kết quả của các cuộc thảo luận ba bên.