Chuyển nấm kim châm từ xe thương lái Trung Quốc sang xe Việt Nam tại cửa khẩu Pò Chài, Bằng Tường, Quảng Tây, Trung Quốc - Ảnh: VÂN TRƯỜNG

Pò Chài thuộc TP Bằng Tường, tỉnh Quảng Tây, là chợ trời nông sản tiểu ngạch lớn nhất ở miền nam TQ. Mỗi ngày có hàng trăm tấn nông sản các loại được bốc lên xe container của VN chở về nước tiêu thụ.

Sau khi làm giấy thông hành tại Công an tỉnh Lạng Sơn, chúng tôi ngược lên cửa khẩu Tân Thanh cách đó gần 20km để qua Pò Chài. Đi xe ôm xuyên qua một thị trấn sầm uất với bảng hiệu ghi bằng hai thứ tiếng Trung - Việt, rồi phải qua một trạm biên phòng nữa mới tới một khu chợ rộng lớn nằm lọt thỏm giữa các núi đá vôi. Xe container mang biển số VN và TQ dập dìu giữa cái nắng cháy da.

Tràn ngập container hành, tỏi, nấm

Ở ngay đầu chợ nông sản Pò Chài có biển hiệu hướng dẫn bằng hai thứ tiếng Trung - Việt: “Khu nhập khẩu mậu dịch tiểu ngạch biên giới”, “Lối ra xe Việt Nam”... Phía bên trái là bãi dành riêng cho ngành hàng nấm, bưởi, dưa, đậu phộng, nho, quýt, cam, táo. Bên phải là khu rộng hàng chục hecta chỉ có xe container thanh long.

Khu phía sau, nơi có trạm thu phí, là lãnh địa của củ hành, củ tỏi. Chừng 5-10 phút lại có một xe container từ khu chợ này chạy ra hướng cửa khẩu Tân Thanh để về VN. Các tài xế quả quyết 80-90% tỏi mà người Việt dùng hằng ngày đều có nguồn gốc tại Pò Chài. Nông sản tại Pò Chài được bán đúng chất của chợ trời, đó là không hề có thông tin về nguồn gốc xuất xứ, hạn sử dụng, ngoại trừ các loại nấm.

Bưởi vàng Trung Quốc tại Pò Chài được vận chuyển sang xe tải chở về Việt Nam qua cửa khẩu Tân Thanh, Lạng Sơn. Và khi vào Việt Nam, bưởi vàng Trung Quốc được “gắn mác” là bưởi Phú Thọ, Hà Giang... - Ảnh: VÂN TRƯỜNG

Có mặt tại Pò Chài những ngày trung tuần tháng 11-2016, chúng tôi thấy luôn có hơn 200 xe container mang biển số VN. Xe này vừa đưa hàng rời bến ngay lập tức có xe khác đến. Chúng tôi đếm được khoảng 5 xe container chở các loại nấm, 30 xe chở củ hành và củ tỏi khô, 50 xe chở cam, quýt, táo... ngược về VN. Linh - người chuyên giao dịch, đặt hàng và nhận hàng từ thương lái TQ giao cho xe container chở về VN - tiết lộ rằng tại cửa khẩu Tân Thanh có hơn 50 đơn vị chuyên nhập khẩu nông sản TQ về VN tiêu thụ. Theo Linh, vào những lúc bên VN hút hàng, mỗi ngày có hơn 100 xe container rời khỏi Pò Chài.

Khoảng 14g, một xe container chở nấm kim châm chạy vào bãi. Các thương lái người Việt xúm lại xem hàng của ai. Ít phút sau xe container biển số 98C-055... của tỉnh Bắc Giang lùi vào để nhận lô nấm này. Trên xe chất đầy thùng xốp màu trắng. Bên trong là nấm kim châm được đóng gói trọng lượng 150 gam/túi nhãn hiệu Soron. Thông tin in trên bao bì ghi bằng tiếng Việt và tiếng Anh. Sản phẩm ghi nguồn gốc từ TQ. Hạn sử dụng 30 ngày kể từ ngày đóng gói (15-11), nhưng hoàn toàn không hề có thông tin nơi sản xuất và tên doanh nghiệp. Tài xế nói sẽ chở xe nấm này về Hà Nội tiêu thụ.

16g, thêm một xe container chở nấm tới. Khi tài xế mở khóa container, chúng tôi thấy trên các thùng xốp đều dán miếng giấy nhỏ in thông tin đây là hàng của Công ty LHG ở Thủ Đức, TP.HCM. Bên trong là các túi nấm nhỏ được đóng gói sẵn ghi thông tin bằng tiếng Việt, thương hiệu Gaoron. Sau khi kiểm tra “hộp đen” trong thùng container, thương lái người Việt và TQ cãi nhau inh ỏi bằng tiếng Hoa.

Một tài xế nói nấm kim châm phải được bảo quản lạnh dưới 5oC, nhưng xe container của TQ để nhiệt độ quá cao, nấm sẽ mau hỏng. Tuy nhiên, số nấm này cũng được chuyển qua xe container chờ sẵn. Chúng tôi bám theo xe này đến 1g sáng hôm sau thì phát hiện xe vào giao hàng tại một kho lạnh gần Khu công nghiệp Quang Minh (Mê Linh, TP Hà Nội). Đến 4g sáng, xe này trở ra tiếp tục chạy lên Pò Chài.

Thấy tôi ngạc nhiên khi mân mê những trái bưởi vàng óng đang được chuyển từ xe container TQ sang xe tải biển số tỉnh Vĩnh Phúc, tài xế D. nói chỉ có cánh tài xế chở bưởi này mới biết nó được trồng ở TQ. Anh tiết lộ: “Khi về VN, người bán nói đây là bưởi Phú Thọ, Hà Giang... và bán với giá 25.000 đồng/trái. Còn quýt xốp (trái nhỏ, màu vàng, đựng trong thùng xốp) được gắn mác... quýt Thái (!).

Nhập nhiều, khai ít

Bằng các phương tiện xe ôm và ôtô, chúng tôi bám theo một số xe container chở nông sản từ Pò Chài về VN để biết quy trình xuất - nhập khẩu được tiến hành ra sao. Lúc 12g, xe container biển số Tiền Giang vào khu vực củ hành, củ tỏi để “ăn” hàng. Hơn một tiếng đồng hồ, chúng tôi đếm được có 1.470 bao tỏi loại 20 kg/bao được chất lên xe. Xong, tài xế khóa thùng xe lại nổ máy rời Pò Chài hướng ra cửa khẩu Tân Thanh. Làm thủ tục xuất cảnh khỏi TQ và nhập cảnh VN xong, xe này chạy thêm một đoạn khá xa rồi dừng tại khu vực kiểm hóa.

Xe container Việt Nam chở hàng nông sản ra khỏi địa phận Trung Quốc vào cửa khẩu Tân Thanh, Lạng Sơn, Việt Nam - Ảnh: Vân Trường

Các tài xế nói tất cả xe chở hàng về VN đều phải dừng ở đây chờ “làm luật”, tức là thủ tục hải quan, kiểm dịch thực vật, hợp đồng vận chuyển... Tài xế đi ăn cơm, nghỉ ngơi. Chúng tôi không rời mắt chiếc xe container chở tỏi. Khoảng hai tiếng đồng hồ sau có một phụ nữ bước ra đưa cho tài xế này một xấp giấy tờ. Tài xế cho xe chạy tiếp về hướng Hà Nội.

Qua điều tra, chúng tôi nắm được lô hàng củ tỏi khô này của Công ty ĐP ở tỉnh Lạng Sơn xuất bán cho một người tên Bình ở huyện Tịnh Biên (tỉnh An Giang). Tờ khai thông quan ghi đơn vị xuất khẩu củ tỏi là Công ty Guangxi Qiaosheng (TQ). Tờ khai hàng hóa nhập khẩu do Công ty ĐP lập thể hiện lô hàng chỉ có 750 bao với 15.225kg. Tổng giá trị tính thuế là 83,5 triệu đồng. Tuy nhiên hóa đơn giá trị gia tăng mà Công ty ĐP xuất cho ông Bình lại thể hiện xe container này chở tới 32 tấn, giá tiền phải thanh toán là 188,8 triệu đồng.

Như vậy, số liệu công ty này khai báo với hải quan chỉ bằng 50% so với thực tế, thể hiện trong hóa đơn giá trị gia tăng. Còn số lượng đếm thực tế khi chất lên xe tại Pò Chài trước đó là 29,4 tấn (1.470 bao). Giấy chứng nhận kiểm tra an toàn thực phẩm do Trạm kiểm dịch thực vật Tân Thanh (thuộc Chi cục Kiểm dịch thực vật vùng 7) cấp cho Công ty ĐP thể hiện xe container này chở 750 bao tỏi, trọng lượng 15 tấn (ít hơn tờ khai hải quan 225kg).

Trong suốt thời gian xe “ăn” hàng và chờ làm thủ tục hải quan, thùng xe vẫn luôn khóa kín. Không có bất kỳ ai yêu cầu tài xế mở ra kiểm tra hàng hóa hay lấy mẫu gì. Thế nhưng trong giấy chứng nhận kiểm dịch đánh dấu vào mục “lô hàng có kết quả kiểm tra hồ sơ, ngoại quan đáp ứng yêu cầu về an toàn thực phẩm” và “giấy này được cấp căn cứ vào biên bản kiểm tra an toàn thực phẩm và lấy mẫu”. Tài xế cũng xác nhận không có ai yêu cầu mở thùng container. Chúng tôi và tài xế đều không biết cơ quan chức năng lấy mẫu để kiểm dịch lúc nào (?!).

Chúng tôi tiếp tục bám theo xe container biển số Tiền Giang chở nấm từ Pò Chài về TP.HCM chiều 19-11, hồ sơ thông quan thể hiện đơn vị nhập khẩu là Công ty LHG tại TP.HCM. Trên xe có 1.190 thùng, tổng trọng lượng 12.185kg. Giá trị tính thuế 103,3 triệu đồng. Hồ sơ thông quan không ghi nhập nấm gì. Còn giấy chứng nhận kiểm dịch do Trạm kiểm dịch thực vật Tân Thanh cấp thể hiện trên xe này có tới 6 loại nấm gồm: đông cô, kim châm, đùi gà, bạch tuyết, linh chi trắng và linh chi nâu tươi.

Chưa kể, cũng số lượng 1.190 thùng nhưng trọng lượng chỉ có 11.590kg (ít hơn hồ sơ hải quan tới 595kg). Giấy chứng nhận này cũng ghi chưa phát hiện đối tượng kiểm dịch thực vật, đối tượng phải kiểm soát của VN. Căn cứ cấp giấy là kết quả kiểm tra, phân tích giám định trong phòng thí nghiệm. Tài xế chở lô hàng này cũng không biết cơ quan chức năng lấy mẫu kiểm dịch hồi nào và khẳng định hàng hóa trên xe không dưới 15 tấn. Một số tài xế xe container thường chở hàng từ Pò Chài về TP.HCM cũng xác nhận không có xe nào chở hàng ít hơn trọng lượng ghi trong hồ sơ thông quan.

Chưa hết, giá kê khai khi làm thủ tục thông quan cũng thấp hơn giá mà doanh nghiệp nhập khẩu của VN phải trả cho thương lái TQ. Các đầu nậu tại Pò Chài nói các loại nấm có giá từ 30.000 - 80.000 đồng/kg, nhưng theo Linh (người chuyên làm thủ tục xuất nhập khẩu), các doanh nghiệp kê khai hồ sơ hải quan bình quân chỉ khoảng 0,5 - 0,6 USD/kg, tức chỉ hơn 10.000 đồng/kg. Đơn cử là hồ sơ thông quan của Công ty LHG ngày 19-11 thể hiện lô hàng có 6 loại nấm khác nhau trọng lượng hơn 12 tấn, tổng giá trị 103,3 triệu đồng. Tính ra giá khai báo hải quan chỉ có 8.500 đồng/kg! “Đây là giá quy định, doanh nghiệp nào cũng kê khai như vậy” - Linh nói.