Phim Hollywood: Thắng ở phòng vé lẫn trên kệ sách

Từ sách thành phim, hay phim ngược thành sách là chuyện không lạ ở Hollywood. Nhưng in kịch bản thành sách để bán, và bán rất chạy, đang là hiện tượng ở kinh đô điện ảnh. Dòng sách này đang thu hút phổ độc giả rộng hơn, chứ chỉ không gói gọn trong số người trong nghề hay những nhà biên kịch tương lai.

Nhà xuất bản Faber & Faber (trụ sở chính ở London, Anh) đã in sách liên quan tới phim ảnh suốt hơn 30 năm qua. Đầu tiên là các dòng sách như tổng hợp các bài phỏng vấn với nhà làm phim, bắt đầu từ Scorsese on Scorsese (1989, gồm các bài nói về sự nghiệp điện ảnh của đạo diễn nổi tiếng Martin Scorsese). 

Sang thập niên tiếp theo, Walter Donohue, biên tập viên cao cấp của Faber & Faber, nhận thấy một thị trường tiềm năng khác: những người mê phim rất háo hức sở hữu bản in kịch bản các bộ phim mới.

Tới giữa thập niên 1990, Faber & Faber đã in thành sách kịch bản của các nhà làm phim "đang lên" khi đó là Whit Stillman và Hal Hartley. Tiếng lành đồn xa, giới làm phim biết tới nhà xuất bản và dòng sách đặc biệt này, và chủ động tìm tới để hợp tác phát hành. "Cứ ra sách kịch bản là sẽ bán được" - Donohue kể với trang Inverse.

Tuy nhiên, cho tới thời điểm đó, mảng sách này chẳng kiếm được tiền mấy. Bước ngoặc diễn ra vào năm 1994, khi Faber & Faber cho in kịch bản Pulp Fiction của Quentin Tarantino. "Chúng tôi bán được 120.000 bản, trong khi mấy kịch bản trước giỏi lắm là 5.000" - Donohue kể.

Giờ thì Hollywood đang chứng kiến thị trường ngách mở rộng ra thành nguồn thu mới, cả tiền bạc lẫn uy tín, theo Inverse.

Hốt bạc gấp đôi

Tháng 7-2023, bộ phim Oppenheimer của Christopher Nolan công chiếu và gây chấn động. Gần như cùng lúc, Faber & Faber phát hành kịch bản phim, và nó nhanh chóng trở thành best-seller trên Amazon trong vài tháng đầu ra mắt - bán được đâu đó 19.000 trong vài tháng đầu tiên. "Hầu hết người mua đến từ Mỹ, nơi cực kỳ quan tâm tới bộ phim" - Donohue nói.

Theo đại diện Faber & Faber, nhiều người mua kịch bản vì họ không muốn bỏ lỡ chi tiết nào trong phim; ngoài ra còn có độc giả "truyền thống" của dòng sách này - các nhà biên kịch muốn tìm cảm hứng. 

Nhận định này là có cơ sở: họ tìm mua kịch bản Oppenheimer, thay vì mua quyển sách Nolan dựa vào để chuyển thể thành kịch bản (American Prometheus - tiểu sử Robert Oppenheimer do Kai Bird và Martin Sherwin chấp bút).

Đến cuối năm 2023, 5 tháng sau khi Barbie làm mưa làm gió các cụm rạp khắp thế giới, Faber & Faber tiếp tục cho in kịch bản phim, do đạo diễn Greta Gerwig cùng viết với Noah Baumbach. 

Quyển sách cũng nhanh chóng trở thành No.1 best-seller trên Amazon chỉ trong vòng chưa đầy một tháng. Ngoài kịch bản chính thức, cuốn sách còn bao gồm lời giới thiệu độc quyền từ bộ đôi biên kịch, kèm tám bức ảnh màu của bộ phim, được bán với giá 19,95 USD và gợi ý mua kèm với các bộ sưu tập nhân vật búp bê Barbie khác.

Ngoài Faber & Faber, A24 - hãng phim độc lập đứng sau các bộ phim nổi bật như Moonlight, Lady Bird, Everything Everywhere All at Once, và mới nhất là Civil War - cũng có "tủ sách kịch bản" rất chất lượng.

A24 nhảy vào lĩnh vực xuất bản năm 2019, với dòng sách thương hiệu riêng mở màn bằng bộ ba kịch bản Moonlight, Ex Machina và The Witch - đều là các tác phẩm làm nên tên tuổi của hãng. Bất chấp nghi ngờ từ trong chính nội bộ, ba kịch bản này đều bán rất chạy, khiến công ty phải tuyển thêm chức danh giám đốc xuất bản.

Từ đó tới nay, A24 đã in thêm 8 kịch bản nữa (bán chạy nhất là kịch bản Lady Bird của Greta Gerwig). Các quyển sách của A24 không chỉ có kịch bản phim mà còn đính kèm những bài tiểu luận phê bình, tài liệu hậu trường và ảnh chụp tại phim trường.

Trong khi Faber & Faber cho xuất bản sách cùng lúc với thời điểm phim công chiếu, A24 sẽ đợi một khoảng một năm sau ngày phim ra rạp mới quyết định có xuất bản kịch bản của tác phẩm đó hay không.

Đọc kịch bản có gì hay?

Mặc dù kịch bản và tiểu thuyết đều dùng ngôn từ, nhưng cấu trúc và cách dùng ngôn ngữ của chúng không giống nhau.

Lấy ví dụ một tình huống (cảnh) là thời điểm trước khi xảy ra vụ trộm, hãy thử viết ra bằng cả hai phương pháp viết tiểu thuyết và kịch bản. Ở tiểu thuyết, để tạo chiều sâu tâm lý nhân vật, phải viết sao cho người đọc biết tên trộm đang nghĩ gì, hắn lo lắng những gì, tại sao hắn lại đi ăn trộm, hắn thực hiện kế hoạch như thế nào. Tất cả suy nghĩ và cảm nhận của nhân vật đều được dàn trải trên trang giấy.

Còn ở kịch bản, người đọc phải đặt mình vào vị trí người xem, không thể cho biết nhân vật đang nghĩ gì mà phải mô tả hắn qua hành động. Tên trộm run rẩy vì sợ hãi chứng tỏ hắn mới đi ăn trộm, tên trộm bình tĩnh như không chứng tỏ hắn đã là lão làng. Chính vì thế, những người mới bắt đầu viết kịch bản sẽ thường được khuyên "show don't tell" - cho người ta thấy chứ đừng kể lể.

Do đó mà đối với những người mê văn chương lai láng, việc đọc kịch bản cũng không dễ chịu gì mấy. Với kịch bản, từ câu cú cho tới cách trình bày phải thực sự hiệu quả. Nó là một bộ phim trên giấy mà đạo diễn dùng để giao tiếp với tất cả thành viên đoàn phim, từ sản xuất cho tới quay phim, dựng phim, thiết kế, ánh sáng… Chính vì vậy, kịch bản phải dễ hiểu hết sức có thể.

Nếu vậy thì tại sao người đọc thông thường - không phải người trong ngành điện ảnh hay người ôm mộng làm biên kịch - lại mê đọc kịch bản phim?

Khi bắt đầu cho in kịch bản, A24 tuyên bố dòng sách này nhằm "tôn vinh tầm nhìn độc đáo và phong cách nghệ thuật không giới hạn của các đạo diễn tác giả nổi tiếng, giới thiệu cách họ thực hiện bộ phim của mình từ kịch bản đến màn ảnh".

Nói cách khác, sự thành công của những bộ phim tác giả - mà nổi bật nhất là những Martin Scorsese, Quentin Tarantino hay Christopher Nolan - đã dẫn tới cơn sốt sách kịch bản như hiện nay. Những bậc thầy làm phim kể chuyện (do chính mình viết kịch bản) này đã khiến khán giả phải tìm đến kịch bản để hiểu về nó.

Cứ nhìn một đánh giá về kịch bản Lady Bird trên Goodreads sẽ rõ: "Mặc dù tôi đã xem Lady Bird 1.000.000 lần, có rất nhiều chi tiết nhỏ mà tôi đã bỏ lỡ nhưng giờ lại rõ rệt khi đọc kịch bản. Sự chú ý đến từng chi tiết của Gerwig là điều khiến bộ phim này trở nên đặc biệt đối với tôi".

Độc giả này cũng chỉ ra một lý do khác để đọc kịch bản sau khi đã xem phim: ta sẽ biết điều gì đã bị cắt, và cảnh nào đã được thêm vào ở sản phẩm cuối cùng. "Khi đọc kịch bản tôi cũng phát hiện một phần trong phân cảnh cô ấy nhận được thư chấp nhận vào đại học đã bị cắt. Đúng ra ta sẽ thấy Lady Bird lấy một tờ báo từ người đưa thư và tìm ngay đến mục cáo phó giống như mẹ cô ấy đã làm trước đó. Tôi nghĩ đó là một chi tiết rất hay và thật đáng tiếc là nó không có trong bản dựng cuối cùng".

Đúng ra các trang kịch bản chỉ truyền tải thông tin, diễn viên mới là người thổi hồn vào câu chuyện. Có những màn diễn xuất hoàn toàn do diễn viên ứng biến theo tâm lý nhân vật trong lúc đó, không hề được ghi trong kịch bản.

Để biết tài diễn viên thế nào, chỉ từ vài dòng khô khan mà hóa thân xuất thần, làm ra những cảnh quay để đời ra sao, có thể xem các video thuộc dạng script to screen: màn hình chia làm hai phần - trích đoạn diễn xuất đi kèm với kịch bản chạy song song bên dưới.

Bằng cách đó, người xem vừa thấy được tài năng nắm bắt tâm lý nhân vật và truyền tải cảm xúc qua từng cử chỉ cơ thể của diễn viên, đồng thời hiểu thêm tại sao màn diễn xuất đó lại chạm đến cảm xúc của họ một cách mạnh mẽ như thế.

Lấy ví dụ video phân ảnh cuộc gọi trong Burn After Reading - bộ phim hài năm 2008 do anh em Ethan và Joel Coen đồng đạo diễn và viết kịch bản. Cho phân cảnh Chad (Brad Pitt) gọi điện tống tiền, kịch bản chỉ có mấy dòng ngắn gọn: "Chad mở tủ lạnh và bắt đầu lục lọi"; "Chad đứng thẳng dậy, huơ chai nước cam qua trán"; "Chad nhìn vào tờ giấy ghi chú nhàu nát và bấm số vào điện thoại bàn. Ở phía sau, chúng ta thấy Linda đang nhìn anh từ ghế sofa phòng khách". Nhưng với màn diễn xuất của Brad Pitt, mọi thứ đều buồn cười và tếu táo, hợp lý với tính cách của nhân vật - không phải tội phạm chuyên nghiệp.

Người hâm mộ Brad Pitt, sau khi coi clip hẳn sẽ càng yêu thích anh hơn nữa bởi sự duyên dáng và khéo léo trong diễn xuất. Các video dạng này cũng cho thấy kịch bản có thể trở thành một sản phẩm thương hiệu nhằm tạo dựng kết nối với khán giả sau khi bộ phim kết thúc.