Phát minh dùng điện quan trọng nhất mọi thời đại

Quạt không thường được xem là một phát minh vĩ đại, nhưng vai trò của nó trong dòng chảy văn minh nhân loại lại to lớn đến bất ngờ.

Phe phẩy quạt tay

Những lúc ở trong không gian không có điều hòa hoặc phải ra đường giữa trưa hè, ta mới thấy quý một làn gió nhẹ đến từ chiếc quạt cầm tay. Một miếng bìa cứng bất kỳ nào cũng có thể tạo ra gió mát, nhưng trong lịch sử chiếc quạt tay chứa đựng nhiều ý nghĩa hơn là chỉ mang lại một làn gió trong lành: nó là tuyên ngôn thời trang, là biểu tượng giai cấp và là công cụ chính trị hiệu quả, theo tư liệu từ một cuộc triển lãm du lịch năm 2004 tại Bảo tàng lịch sử Wisconsin.

Theo Leslie Bellais, giám tuyển bảo tàng và là giáo sư môn lịch sử tại Đại học Wisconsin-Madison, chiếc quạt có thể gấp gọn có thể đã được phát minh ở Nhật Bản vào thế kỷ thứ 7, nhưng mãi cho đến thế kỷ thứ 16 khi các thương nhân Bồ Đào Nha mang những chiếc quạt này đến châu Âu thì người dân lục địa già mới biết đến chúng.

Phong cách thời trang trong giai đoạn này được đặc trưng bởi những bộ quần áo nặng nề và bó sát, khiến việc giữ mát trở thành một nhiệm vụ quan trọng. Giới thượng lưu châu Âu không mất nhiều thời gian để bắt đầu mang theo bên mình những chiếc quạt gấp đắt tiền được làm từ vật liệu quý, trang trí bằng đá quý, sequin cùng những hình vẽ thủ công tinh xảo.

Những chiếc quạt lạ mắt này không còn được ưa chuộng vào cuối thế kỷ 18, khi phụ nữ châu Âu bắt đầu diện những chiếc đầm rộng kiểu Đế chế, được cho là không phù hợp để đi kèm phụ kiện. Nhưng đến đầu thời Victoria, phong cách thời trang với quần áo bó sát, váy dày và chất liệu nặng đã quay trở lại không chỉ ở châu Âu mà còn ở phần lớn nước Mỹ, bao gồm cả cộng đồng người di cư châu Âu ồ ạt chuyển đến Wisconsin sinh sống. Đi cùng với họ là những chiếc quạt tay.

Trong thời đại công nghiệp hóa đó, kỹ thuật in thạch bản và những tiến bộ khác trong sản xuất hàng loạt đã đưa những chiếc quạt in trang trí đến với nhiều khách hàng hơn. Những chiếc quạt tay cầu kỳ vẫn được sử dụng cho đến thế kỷ 20, thường được kết hợp với trang phục dạ hội. Một phong cách phổ biến từ những năm 1860 là quạt lông đà điểu được nhuộm màu phù hợp với đầm của người mặc. Đến những năm 1920, đây là kiểu quạt duy nhất vẫn còn được sử dụng rộng rãi.

Sang đến những năm 1930, nữ giới Mỹ đã bắt đầu chuộng việc cầm điếu thuốc hoặc ly cocktail trên tay hơn là một chiếc quạt, và sự phổ biến của quạt điện cũng khiến chiếc quạt tay truyền thống dần biến mất.

Ào ào quạt điện

"Quạt máy là một trong những phát minh sử dụng điện quan trọng nhất mọi thời đại. Nó là viên gạch xây nên các công nghệ tiên tiến khác" - Trung tâm công nghệ Edison mở đầu bài viết về lược sử chiếc quạt điện.

Kỹ sư người Mỹ Schuyler Wheeler là người đầu tiên ứng dụng dòng điện để tạo nên một sản phẩm giúp con người chống lại cái nóng vào năm 1886, đó là chiếc quạt điện. Những chiếc quạt máy đầu tiên chạy bằng dòng điện một chiều, và phải đến những năm 1890 mẫu quạt sử dụng dòng điện xoay chiều mới được phát minh. Lúc này thiết kế quạt điện vẫn còn thô sơ với khối động cơ chiếm phần lớn diện tích còn cánh quạt lại khá nhỏ, khiến khả năng làm mát chưa được tối ưu.

Cuối thập niên 1920, Công ty General Electric (GE) do Thomas Edison đồng sáng lập trình bày một thiết kế cải tiến với các cánh quạt to bản xếp chồng lên nhau như cánh hoa giúp quạt chạy êm hơn nhiều so với trước. Cũng trong khoảng thời gian này, các nhà phát minh đã thêm tính năng cho phần cánh quạt có thể tự xoay quanh trục đế thay vì đứng im, giúp mở rộng phạm vi làm mát.

Với việc cải thiện khả năng làm mát và tăng độ an toàn, số hộ gia đình ở Mỹ sở hữu ít nhất một chiếc quạt điện đã tăng nhiều lần trong thế kỷ 20. Màu sắc và mẫu mã quạt điện lúc này cũng trở nên đa dạng hơn thay cho màu đen truyền thống khi các vật liệu khác như nhựa và gỗ bắt đầu được sử dụng nhiều trong các thiết kế. Mong muốn ăn ngon ở mát không chỉ dừng lại với chiếc quạt điện. Vào thập niên 1950, máy điều hòa nhiệt độ xuất hiện ngày càng phổ biến trong các gia đình ở Mỹ.

Kỷ nguyên máy lạnh mở ra, song các phát minh cải tiến quạt máy không dừng lại. Ngoài công năng làm mát, cái quạt ngày nay chẳng hề giống tổ tiên của chúng chút nào.

Cùng với những cải tiến về hiệu năng là sự chú ý nhiều hơn đến vấn đề an toàn. Cấu tạo lồng sắt ban đầu chủ yếu là để bảo vệ phần cánh quạt đắt tiền, song càng về sau các thanh đan của lồng càng được làm khít hơn để tránh tai nạn cho người sử dụng.

Lạ lẫm quạt ngày nay

Tháng 10-2009, Công ty điện tử tiêu dùng Dyson giới thiệu một sản phẩm mới ra thị trường mang cái tên khá "kêu": máy khuếch đại không khí (Air Multiplier). Thực tế đó là một thiết bị tạo ra gió giống như quạt, nhưng khổ nỗi ai cũng dè chừng khi gọi nó là quạt bởi một vấn đề: không ai thấy cánh quạt nằm ở đâu. Thiết kế của nó chỉ là một hình tròn dẹt gắn trên chân đế.

Bí mật nằm ở phần bệ đỡ của quạt nơi chứa một động cơ điện và cánh quạt giúp đẩy không khí vào phần ống tròn phía trên. Không khí chạy dọc theo bên trong bộ phận này cho đến khi thoát ra ngoài qua khe hở nhỏ, tạo ra luồng gió thổi về phía trước dù về mặt ngoại quan thì không có bất kỳ bộ phận nào đang chuyển động. Gió từ "quạt không cánh" được quảng cáo là đều và êm hơn so với quạt thông thường do cơ chế vật lý giúp luồng khí không bị ngắt quãng.

Muốn "buộc gió lại" để mang cùng bạn đi khắp nơi giữa trưa hè nóng bức? Đã có "quạt đeo cổ" tiện lợi, thứ được ca ngợi là cứu tinh của những người phải hoạt động ngoài trời như vận động viên hay nhân viên giao hàng.

Tại Hàn Quốc, doanh số đồ gia dụng mùa hè, bao gồm các dòng quạt đeo cổ, đã tăng cao khi những đợt nắng nóng và thời tiết ẩm ướt tiếp diễn hồi năm ngoái, theo báo The Korea Herald. Mẫu mã và thương hiệu của dòng sản phẩm này cũng không đếm xuể, phổ biến có thể hoạt động liên tục lên đến 10 giờ sau mỗi lần sạc đầy và được quảng cáo là có "kết cấu dẫn gió dốc nghiêng mang lại cảm giác mát mẻ dễ chịu" mà không bị thốc vào mặt.

Quạt điện hiện đại được làm chủ yếu từ nhựa và cần ít diện tích, vật liệu cũng như điện năng hơn nhiều so với trước đây, khiến chúng phù hợp để làm mát các thiết bị nhỏ như máy tính, laptop. Quạt tản nhiệt là một phần quan trọng của máy tính, không chỉ giúp đối lưu không khí trong thùng máy mà phiên bản kích thước nhỏ hơn còn làm mát riêng cho CPU - bộ phận dễ bị quá nhiệt trong dàn máy. Ngoài ra, còn có những cánh quạt khổng lồ giúp thông gió cho những công trình có đối lưu không khí tự nhiên kém như đường hầm, bãi đậu xe...

Vượt ra ngoài công năng ban đầu là chống nóng cho con người, quạt đã trở thành một phát minh có tính ứng dụng cao và hiện diện trong nhiều tiện nghi hiện đại. Thật khó tưởng tượng một thế giới mà không có quạt.■

Với tất cả những sản phẩm quạt hiện đại trên thị trường, đôi khi một chiếc quạt tay truyền thống lại là thứ người ta tìm về để xoa dịu cơn nóng và phục vụ nhiều mục đích khác nhau. Chúng là một phụ kiện cực kỳ linh hoạt: vừa làm mát, vừa che nắng, vừa cực kỳ bắt ống kính trong những khung hình sống ảo.

Với cây bút Tomi Obaro của báo The New York Times, chiếc quạt tay kiểu Ankara với những họa tiết và hoa văn Phi châu rực rỡ còn là lời gợi nhắc về quê hương Nigeria khi sống giữa New York xô bồ.

"Chúng còn là biểu tượng cho một thứ gì đó… đầy cuốn hút với cộng đồng người da màu tha hương, những người khao khát được kết nối với một phiên bản lãng mạn hóa của châu Phi không thật sự tồn tại" - Tomi viết.