Nước rửa tay: Di sản rực lửa của đại dịch

Khoảng 2h chiều 30-9-2021 ở Carson, một vùng ngoại ô phía nam thành phố Los Angeles, Anita Guzman, 24 tuổi, nghe một tiếng nổ lớn, ngôi nhà di động (mobile home) của họ rung chuyển, giống như vừa xảy ra động đất. Sau tiếng nổ thứ hai, bố cô, Leo, ra ngoài kiểm tra: hàng nghìn thùng các tông đang bốc cháy ở dãy nhà kho không biển hiệu gần đó.

Đám cháy to cỡ một khối phố. 200 lính cứu hỏa mất gần 17 tiếng đồng hồ dập lửa; 5 người bị thương. Hóa ra, bên trong chỗ thùng đó là hàng nghìn chai nước rửa tay do công ty mỹ phẩm ArtNaturals phân phối. Lính cứu hỏa đã dọn sạch hiện trường, nhưng một lượng lớn chất lỏng vẫn còn đó, và rồi từ từ bị rửa trôi xuống cống.

Từ khi thế giới biết sợ virus SARS-CoV-2, nước rửa tay khô trở thành "thần hộ mệnh" bất ly thân. Những người mua sắm hoảng loạn nhanh chóng dọn sạch các kệ hàng. Ngày 11-3-2020, Tổ chức Y tế thế giới (WHO) tuyên bố COVID-19 là đại dịch toàn cầu. 

9 ngày sau đó, vào 20-3, Cơ quan Quản lý thực phẩm và dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) thông báo họ nới lỏng các quy định về chất khử trùng để "tạo sự linh hoạt", giúp đáp ứng nhu cầu tăng cao. Những quy định đó, được gọi là Good Manufacturing Practices (Thực hành sản xuất tốt), đã có từ năm 1994 và kiểm soát mọi thứ - từ việc lưu trữ hồ sơ, thử nghiệm sản phẩm, đến đóng gói.

Cơ quan này đã tạm dừng yêu cầu bắt buộc chất khử trùng phải làm từ ethanol dược phẩm, tức là không được chứa chất độc công nghiệp (vốn thường gặp ở ethanol nhiên liệu). Doanh nghiệp vẫn phải "tự giác" kiểm tra sản phẩm của họ để tìm benzen và các hợp chất độc hại khác. FDA nói rằng họ "không có ý định kiện tụng các công ty" vì những vi phạm trong thời buổi dịch bệnh khẩn cấp này!

Những diễn biến tiếp theo là một bài học về việc để cho chủ nghĩa tư bản ứng phó với thảm họa. Vì không lo FDA kiểm tra, hàng nghìn công ty vốn chưa bao giờ sản xuất hoặc bán nước rửa tay đã ngay lập tức nhập cuộc. 

Từ các nhà chưng cất rượu whisky và vodka đến các nhà sản xuất tinh dầu, mỹ phẩm… bất kỳ ai tiếp cận được nguồn cồn ethanol đều có thể đổi sang sản xuất chất khử trùng. (Đấy là chưa kể cơn sốt "tự pha nước rửa tay khô tại nhà").

ArtNaturals nằm trong số các "ma mới", chuyển đổi từ một thương hiệu chăm sóc da và tóc. Đến mùa hè năm 2020, những chai nước rửa tay "không mùi" 8 ounce (gần 240ml) của hãng này bắt đầu lên kệ. Họ còn tặng sản phẩm cho "các bệnh viện, viện dưỡng lão, cơ quan thực thi pháp luật và sở cứu hỏa". Ở Carson, nước rửa tay hiệu ArtNaturals được đính kèm các túi chăm sóc COVID gửi tới mọi nhà.

Thế nhưng, "cơn mưa" khiếu nại nhanh chóng đổ lên đầu FDA sau quyết định trên. Các trung tâm kiểm soát chất độc trên toàn nước Mỹ đã nhận được hàng nghìn báo cáo liên quan đến nước rửa tay chứa methanol - một dạng cồn có độc tính cao có thể gây kích ứng da và phổi, buồn nôn, nôn mửa, đau đầu hoặc tệ hơn. 

Mùa hè năm đó, 17 người đã chết sau khi uống dung dịch khử trùng chứa methanol… (Mặc dù nước rửa tay làm bằng ethanol dược phẩm cũng không an toàn để uống, nhưng nó thường không gây chết người.)

Đến giữa tháng 6, FDA đã nhận nhiều phàn nàn đến mức họ phải lập một danh sách online "những hiệu nước rửa tay không nên sử dụng". Vì cơ quan này không có thẩm quyền thu hồi đối với các loại thuốc không kê đơn, nên bản thân các công ty vi phạm phải "tự giác" thu hồi sản phẩm. 

Người tiêu dùng Mỹ phải cố gắng tìm đọc danh sách và thường xuyên cập nhật, vì nó ngày một dài hơn. Đến cuối mùa hè năm COVID thứ nhất, gần 200 hiệu nước khử trùng lọt vào danh sách đen.

ArtNaturals, vào thời điểm đó, chưa bị gọi tên. Phải đến tháng 3-2021, Valisure, một phòng thí nghiệm độc lập ở Connecticut, thông báo rằng họ đã tìm thấy benzen trong nước rửa tay của hãng này. 

Benzen, một hóa chất công nghiệp phổ biến và có nguồn gốc từ dầu mỏ, có thể được hấp thụ qua da và được xem là một yếu tố gây bệnh máu trắng. ArtNaturals không đơn độc: 44 trong số 260 lô nước rửa tay mà Valisure kiểm tra có chứa benzen ở mức nguy hiểm.

Vậy mà phải đến ngày 4-10, bốn ngày sau khi gia đình Guzman nghe thấy tiếng nổ kép, FDA mới đưa ra một cảnh báo trên mạng rằng "không sử dụng bất kỳ loại nước rửa tay ArtNaturals nào". Động thái này không phải vì vụ phát hỏa mà vì FDA đã tự mình tìm thấy "mức độ không thể chấp nhận được" của benzen và các chất độc khác.

Nhưng đó chưa phải là vấn đề lớn nhất của ArtNaturals, vì mùi hôi đã bắt đầu lan rộng sau vụ cháy.

Năm ngày sau khi đám cháy được dập tắt, người dân trên khắp miền nam Los Angeles bắt đầu chia sẻ trên mạng xã hội và báo cáo chính quyền về một mùi hôi nồng nặc. Một vài người thức dậy với những cơn đau đầu. Những người khác sợ rằng họ đã bị đầu độc. Đối với Leo, một thợ làm bánh ca đêm, cổ họng của ông đau không chịu nổi và việc ra khỏi nhà khiến ông chóng mặt.

Căn cứ vào các mốc thời gian, có vẻ như vụ nổ tại ArtNaturals là nguyên nhân. Nhưng bằng cách nào ngọn lửa dẫn tới mùi hôi khủng khiếp? Và tại sao nó lại lan rộng? Người dân và các quan chức địa phương không thể trả lời.

Ngày 6-10-2021, mùi hôi được xác định là khí hydro sunfua. Nhưng ban đầu, chính quyền không cho rằng nó liên quan đến ArtNaturals. Hydro sunfua có thể phát ra từ bất kỳ nguồn nào, như sự phân hủy của tảo và nước thải từ các nhà máy lọc dầu.

Trong một cuộc họp báo ngày 10-10, chính quyền Los Angeles nói rằng người dân sẽ sớm được cấp "máy lọc không khí". Chỉ một ngày sau, hàng trăm cư dân tức giận cũng đã đòi thành công "tiền phòng khách sạn". Thế nhưng, đây là một chương trình "tái định cư", không phải một cuộc sơ tán, nên mọi người phải chủ động đăng ký.

Ana Meni, đã sống ở Carson 43 năm và làm việc cho thành phố 25 năm, vô cùng thất vọng với phản ứng trên. Meni và hàng xóm đã lập ngay một nhóm Facebook, nơi cư dân chia sẻ câu chuyện của họ. Meni cũng giúp mọi người điền đơn xin hoàn tiền khách sạn và gõ cửa từng nhà để thuyết phục dân chúng rời đi.

Đến tuần thứ ba, mùi hôi độc hại vẫn còn ở khắp nơi. Ngày 25-10, Lula Davis-Holmes, thị trưởng của Carson, đã công bố một lệnh mới, khẳng định rằng khí độc đúng là đã gây ra "một tình trạng khẩn cấp".

Đến 19-11, bảy tuần sau khi mùi hôi xuất hiện, 3.400 gia đình đang tạm thời sống trong các khách sạn và 40.000 máy lọc không khí đã được giao đến nhà các cư dân. LA cho biết vấn đề đã được giải quyết. Mức hydro sunfua đã giảm xuống dưới 30 phần tỉ ở hầu hết các máy đo.

Vào ngày 3-12-2021, cuộc điều tra về nguồn gốc của mùi hôi được tuyên bố đã kết thúc, với benzen, metanol và etanol được tìm thấy trong nước kênh. Các chất ô nhiễm này đã làm cạn kiệt oxy trong nước, chất hữu cơ phân hủy trong điều kiện kỵ khí đã giải phóng hydro sunfua. Dấu vết dòng chảy dẫn đến nhà kho ArtNaturals.

Vài tuần sau đó, FDA đã khôi phục các quy định trước đại dịch về nước rửa tay khô. Các công ty không được phép bán hoặc tặng bất kỳ chất khử trùng nào được sản xuất ở thời "quy định nới lỏng", và họ phải tìm cách tiêu hủy đống dung dịch đó.

Thế là một vấn đề mới nảy sinh. Nước rửa tay phải được tách ra khỏi chai nhựa, và được xử lý như chất thải nguy hại - một việc tốn tiền của và thời gian. Các vụ hỏa hoạn liên quan đến nước rửa tay đã bùng phát khắp nơi ở Mỹ trong thời gian qua.

Mùa hè năm ngoái, Jill Johnston và Arbor Quist, hai nhà dịch tễ học môi trường tại ĐH Nam California (Mỹ), đã gặp gỡ cư dân Carson để theo dõi sức khỏe của họ, và tiến hành một cuộc khảo sát dài hạn về ảnh hưởng của hydro sunfua.

Theo kết quả sơ bộ từ 108 người, 81 người cho biết bị đau đầu, 78 người bị chóng mặt và 7 người phải đi cấp cứu. Khoảng một nửa trong số họ cho biết bị bỏng mắt, mệt mỏi, khó thở, khó tập trung và khó ngủ, cũng như lo âu và trầm cảm.

Cư dân Carson vẫn còn xúc động khi kể lại trải nghiệm năm 2021: sự thiếu tôn trọng mà họ cảm nhận từ các quan chức địa phương, nỗi sợ hãi về mùi hôi trở lại hoặc điều gì đó tồi tệ hơn sẽ xảy ra sau này. Trong ba tháng cuối năm 2022, gần một năm sau khi cuộc khủng hoảng được cho là đã kết thúc, các khiếu nại về mùi trứng thối vẫn chưa dừng lại. Với nhiều người, mùi hôi là "không thay đổi".