Nước Mỹ đã làm gì với nội lực khoa học công nghệ của họ?

TTCT - Trung tuần tháng 2 này, Quốc hội Việt Nam đã thảo luận về dự thảo nghị quyết thí điểm một số chính sách để tháo gỡ vướng mắc trong hoạt động khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia.

Nói đến nền công nghệ Mỹ, ta đều thấy các đại công ty công nghệ cao của Mỹ là các trung tâm đổi mới sáng tạo, làm thay đổi sâu sắc mọi mặt trong đời sống xã hội không chỉ cho riêng nước Mỹ mà còn trên toàn thế giới. Nhưng sức mạnh đổi mới sáng tạo của cả nước Mỹ còn nằm ở chỗ nó phát huy và tận dụng hiệu quả từ mọi nguồn lực trong lòng nước Mỹ.

Chỗ dựa cho bên nhỏ và yếu

Nền khoa học cơ bản vốn được coi là sức mạnh hàng đầu của Mỹ, nhưng việc chuyển đổi nền khoa học đó sang nền kinh tế công nghệ cao gặp nhiều thách thức lớn. Trên thực tế, các doanh nghiệp nhỏ của Mỹ tuyển dụng khoảng 35% các nhà khoa học và kỹ sư của cả nước.

Nhưng do thiếu điều kiện, các doanh nghiệp này gặp nhiều khó khăn không phát huy được trong các lĩnh vực công nghệ. Khoảng cách công nghệ này đã làm xói mòn khả năng cạnh tranh cũng như tạo việc làm trong nền kinh tế Mỹ.

Nhận thấy điều đó, từ những năm 1980, Quốc hội Mỹ đã lập ra Quỹ nghiên cứu đổi mới sáng tạo doanh nghiệp nhỏ/Chuyển giao công nghệ doanh nghiệp nhỏ (gọi tắt là SBIR/STTR) nhằm bảo đảm một phần quỹ R&D của liên bang phải được chuyển trực tiếp tới các doanh nghiệp nhỏ (phần lớn là dưới 50 nhân viên). Mô hình này ngày nay được nhiều nước học hỏi và áp dụng.

Quỹ SBIR/STTR tài trợ cho các dự án R&D của các doanh nghiệp nhỏ với tổng số 3,7 tỉ USD (số liệu năm 2021). Hằng năm, các cơ quan liên bang tổ chức lựa chọn chặt chẽ các dự án dựa trên nhiều tiêu chí như thành tích và đề án nghiên cứu đáp ứng các tiêu chí về thị trường và nhu cầu của xã hội; tạo ra việc làm mới chất lượng cao, có lương cao trong sản xuất và dịch vụ, đồng thời nâng cao mức sống và làm cho sản phẩm của Mỹ có tính cạnh tranh hơn. Mỗi năm có hàng ngàn dự án R&D của các doanh nghiệp nhỏ được nhận tiền từ quỹ SBIR/STTR.

Mỗi dự án gồm hai giai đoạn. Giai đoạn 1 (phase 1) được nhận số tiền tối đa khoảng 300.000 đô la (năm 2024) thực hiện trong vòng 6-12 tháng để chứng minh tính khả thi và giá trị của dự án. Giai đoạn 2 (phase 2) tối đa trong 24 tháng với số tiền lên tới 2,5 triệu đô la nhằm phát triển sản phẩm.

Cả hai giai đoạn này đều nhằm khuyến khích hỗ trợ công ty phát triển sở hữu trí tuệ (đăng ký bằng phát minh) và phát triển sản phẩm của các công ty. Các doanh nghiệp cũng được giúp đỡ và thúc đẩy hướng tới giai đoạn 3 là giai đoạn thương mại hóa sản phẩm của họ.

Mặc dù chỉ chiếm gần 2% tổng kinh phí R&D của toàn liên bang, quỹ SBIR/STTR đã cho các kết quả vượt trội và tạo nên động lực quan trọng cho sức mạnh kinh tế của Mỹ. Theo số liệu thống kê (2019) của Chính phủ Mỹ, các công ty nhận tiền từ quỹ SBIR/STTR (gọi tắt là công ty SBIR/STTR) đã tạo ra hơn 20% các đổi mới sáng tạo quan trọng của cả thế giới.

Số bằng phát minh 137.443 được cấp cho các công ty SBIR/STTR nhiều hơn tất cả các trường đại học cộng lại. Các doanh nghiệp nhỏ là cầu nối hữu hiệu nhất với các trường đại học cho chuyển giao công nghệ. Hơn 70% bản quyền phát minh của các trường đại học đã được cấp cho các công ty SBIR/STTR.

Quan trọng hơn cả là các chương trình SBIR/STTR chất lượng cao đã giúp giải quyết nhiều vấn đề nan giải của chính phủ và xã hội, đồng thời thúc đẩy sự phát triển của các doanh nghiệp nhỏ với các sản phẩm và dịch vụ công nghệ mới.

Có vô số câu chuyện thành công của các công ty khởi nghiệp đã nhận được nguồn tài trợ SBIR/STTR và phát triển thành các đại công ty toàn cầu. Điển hình cho thành công của chương trình SBIR bao gồm Qualcomm (chip, viễn thông) với vốn hóa thị trường 178 tỉ USD.

Có thể kể thêm nhiều công ty tên tuổi khác như Symantec (bảo mật máy tính), Aerovironment (máy bay không người lái), iRobot (xe không người lái, máy hút bụi), JDS Uniphase (cáp quang, laser)…

Điểm đặc biệt nhất là chính các công ty SBIR/STTR đã tạo ra những đột phá trong các lĩnh vực quốc phòng, năng lượng, truyền thông, thông tin và khoa học sinh học - những nền tảng công nghệ mới của nước Mỹ.

Nghiên cứu tác động kinh tế do Bộ Quốc phòng Mỹ thực hiện cho thấy từ năm 2000 - 2013, những công ty nhận được trợ giúp của giai đoạn 2 đã tạo ra doanh thu 121 tỉ USD và tạo thêm 1,5 triệu việc làm ở Mỹ, nhiều hơn tổng tổng số việc làm do Google, Apple, Cisco và Microsoft tạo ra (466.000 việc làm trên toàn thế giới). Các công ty SBIR tuyển dụng đến 883.000 kỹ sư và nhà khoa học có trình độ sau đại học trên mọi lĩnh vực công nghiệp và kỹ thuật.

Có một số ví dụ sống động cho thành công này, chẳng hạn nhờ các đề tài SBIR/STTR mà Không lực Hoa Kỳ đã tiết kiệm được hơn 500 triệu USD cho chương trình phát triển máy bay F-35.

Có hơn 2.120 doanh nghiệp SBIR/STTR thành công đã được mua lại bởi các công ty lớn, trong đó đặc biệt phải kể đến các đại công ty như General Electric mua lại 12, Raytheon (nhà sản xuất hệ thống Patriot, tên lửa Tomahawk) với 11 vụ mua lại, và Lockheed Martin (sản xuất F-35) với 10 vụ… cho thấy các công nghệ mới được tài trợ bởi quỹ SBIR/STTR được đánh giá cao.

Trong lĩnh vực y tế, các dự án giai đoạn 2 với tổng trị giá 787 triệu đô la đầu tư của SBIR để phát triển các thiết bị y tế, thuốc, công cụ nghiên cứu mới và chẩn đoán trong ống nghiệm cho điều trị ung thư.

Kết quả là doanh thu đạt 9,1 tỉ USD, doanh thu từ thuế là 2,9 tỉ USD và 107.918 việc làm mới, cũng như 45 sản phẩm liên quan và 103 công ty được các công ty lớn mua lại với giá 21 tỉ USD để tiếp thêm sinh lực qua các công nghệ mới.

Dấu ấn trong xây dựng nguồn lực

Có thể nói Quỹ nghiên cứu đổi mới sáng tạo doanh nghiệp nhỏ SBIR/STTR đã đóng vai trò rất quan trọng trong việc giải phóng năng lực sáng tạo của hàng chục ngàn doanh nghiệp nhỏ.

Chương trình này không chỉ giúp các doanh nghiệp nhỏ vươn lên về mặt công nghệ, tăng tính cạnh tranh trong nền kinh tế mà còn tạo ra một nguồn thị trường lao động có trình độ cao từ đại học đến sau đại học, phục vụ trực tiếp cho nền kinh tế.

Đó là một vấn đề nan giải mà những nước đang phát triển như Việt Nam đang phải đối mặt: nền kinh tế thiếu một thị trường lao động sử dụng nhân lực có trình độ cao. Hậu quả là những người có trình độ sau đại học thường chỉ tìm việc trong đại học hoặc các viện nghiên cứu - những nơi vừa có nhu cầu tuyển dụng ít vừa không gắn với việc phát triển kinh tế, gây ra lãng phí chất xám trầm trọng.

Mặt khác, do thiếu môi trường cho các nhà khoa học trẻ phát huy sáng tạo, các tài năng trẻ không thực sự bị cuốn hút vào đào tạo ở trình độ cao trong các lĩnh vực KH&CN khiến nguồn nhân lực có trình độ cao của quốc gia luôn ở trong tình trạng èo uột mặc dù nhà nước luôn kêu gọi.

SBIR/STTR còn góp một phần quan trọng cho các công ty khởi nghiệp (start-up), tạo nên một lối sống và 'tư duy khởi nghiệp' trong giới sinh viên và kỹ sư trẻ: Nếu bạn có một ý tưởng mà bạn cho là mới mẻ và có giá trị, bạn có thể tập hợp một nhóm nhỏ vài người, thậm chí chỉ cần một mình bạn cũng có thể đăng ký thành lập doanh nghiệp và lập đề án xin tài trợ của quỹ SBIR/STTR.

Lối sống và tư duy khởi nghiệp là một nét đặc thù của nền kinh tế Mỹ, sôi động và tràn đầy sáng tạo và khát vọng, dám chấp nhận mạo hiểm và vì thế luôn đem thêm sinh khí mới cho nền kinh tế.

Tầm quan trọng của chương trình SBIR/STTR ở chỗ, nó giúp giải phóng và phát huy năng lực đổi mới sáng tạo trên mọi miền của đất nước, vừa giải quyết các vấn đề cấp thiết của quốc gia và của cả chính các doanh nghiệp.

(Kỳ tới: Họ đã vận hành chương trình SBIR/STTR như thế nào?)

Trung tuần tháng 2 này, Quốc hội Việt Nam đã thảo luận về dự thảo nghị quyết thí điểm một số chính sách để tháo gỡ vướng mắc trong hoạt động khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia. Trong khi việc thí điểm một số cơ chế, chính sách đặc thù là rất cần thiết trong giai đoạn này để tạo bước đột phá cho hoạt động khoa học công nghệ của đất nước, vẫn cần bắt đầu từ những bước xây dựng nội lực thật sự thiết thực, mà những bài học thực dụng từ nước Mỹ là rất đáng tham khảo.

Một thành công đặc biệt thường được nói đến với niềm tự hào lớn của các nhà quản lý quỹ SBIR/STTR là một dự án được SBIR/STTR tài trợ ngay từ khi mới phôi thai và đã phát triển thành các sản phẩm được sử dụng rộng rãi đến mức trở thành vật bất ly thân của gần 6-7 tỉ người dân trên hành tinh. Sản phẩm đó là một con chip rẻ tiền trong smartphone cho phép kết nối với mạng WiFi, Bluetooth và GPS.

Trước đây, để thực hiện các chức năng này đòi hỏi các hệ thống phức tạp, cồng kềnh và đắt tiền. Năm 1998, khi còn nghiên cứu sau tiến sĩ, TS Rofougaran (du học người Iran) đã tham gia một chương trình SBIR/STTR nghiên cứu kết nối vô tuyến liên lạc với các thiết bị gần xung quanh.

"Tôi nhận thấy ứng dụng kết nối không dây vô cùng lớn. Nếu thành công, nghiên cứu này sẽ dẫn đến hết sản phẩm này đến sản phẩm khác" - Rofougaran kể.

Sau nghiên cứu đó, Rofougaran và em gái anh, Maryam, đã thành lập Công ty Innovent Systems. Công ty này đã phát triển chip RF CMOS truyền dữ liệu không dây đến các thiết bị lân cận.

Dưới sự khuyến khích của giáo sư Henry Samueli - thầy hướng dẫn NCS cũ và cũng là người đã thành lập ra Công ty Broadcom, Rofougaran đã bán Innovent cho Broadcom với giá 440 triệu USD vào năm 2000. Và từ đó, công nghệ chip RF CMOS của Innovent trở thành một trong những công nghệ chính của Broadcom.

Sự ra đời iPhone của Apple vào năm 2007 đã mở ra kỷ nguyên điện thoại thông minh. Trong vòng vài năm sau đó, chip của Broadcom đã tích hợp các ứng dụng WiFi, Bluetooth, FM và cuối cùng là GPS sử dụng trong các smartphone khiến chúng trở nên hết sức thân thuộc với hàng tỉ người trên hành tinh.

Hiện nay công nghệ do Rofougaran phát triển được sử dụng ở hầu hết các điện thoại thông minh và máy tính, đồng thời doanh thu hằng năm của Broadcom hiện đã vượt quá 51,6 tỉ đô la năm 2024 (giá trị Broadcom 1/2025 là hơn 967 tỉ đô la). Samueli đã gọi những đóng góp của Rofougaran là "không thể đo lường được".