Nỗi lo sợ mang tên Zika

TTCT - Virút Zika được phát hiện hơn nửa thế kỷ nay nhưng không gây được sự quan tâm trong sức khỏe cộng đồng. Khả năng mà loại virút này gây bệnh não nhỏ bẩm sinh cho thai nhi là tiếng còi báo động từ các bác sĩ Brazil để thức tỉnh cả thế giới cho những thiếu sót trong kiến thức về Zika.

Virút Zika

Khi cuộc chiến với Zika chỉ mới là sự khởi đầu, bệnh não nhỏ trong trẻ sơ sinh liên quan tới virút này đã lấy đi rất nhiều nước mắt của người dân Brazil và trở thành mối lo ngại cho sức khỏe cộng đồng trên toàn thế giới.

Nước mắt người nghèo

Khác với không khí nhộn nhịp của mùa World Cup 2014, thành phố hoa lệ Recife của Brazil vào những tháng cuối năm 2015 là điểm dừng chân của rất nhiều người nghèo đến từ các khu vực bên rìa trung tâm thành phố.

Phần lớn người nghèo này là các ông bố bà mẹ của những trẻ sơ sinh với bệnh não nhỏ bẩm sinh (microcephaly) đang tăng vọt ở Brazil. Phòng chờ của Bệnh viện Oswaldo Cruz chật kín.

Một phụ nữ nghèo tên Roziline Ferreira với con trai 3 tháng tuổi phải đón ba chuyến xe đò để lên tới nơi có các bác sĩ có kinh nghiệm trong việc khám và điều trị trẻ em mắc chứng não nhỏ. Cô gạt nước mắt, nhìn con của mình khi nhớ lại tháng thứ 2 mang thai và bị nhiễm Zika.

Những triệu chứng nhẹ như sốt, phát ban, đỏ mắt và hơi đau ở các khớp xương tưởng chừng như không ảnh hưởng đến sức khỏe của cô và bào thai, nay lại được cho là nguyên nhân lớn phá vỡ tương lai của con trai mới sinh. Tại Bệnh viện Barão de Lucena, trong sáu tháng cuối năm 2015 đã khám trên 60 trường hợp trẻ sơ sinh mắc chứng bệnh quái ác này, số ca nhiều gấp 10 lần những năm trước đây.

Cuối năm 2015, Brazil tiếp nhận một con số lớn các trẻ sơ sinh bị bệnh teo não bẩm sinh. Từ tháng 10-2015 đến nay đã có 4.180 ca bệnh teo não bẩm sinh được ghi nhận ở Brazil. Có 426 ca không phải bệnh teo não bẩm sinh như đã nghĩ, hoặc bị teo não bẩm sinh do người mẹ sử dụng rượu và chất gây nghiện trong lúc mang thai; 270 ca còn lại được cho là có thể do Zika gây ra (chỉ có 6 trẻ sơ sinh trong số 270 trẻ có virút Zika trong máu lúc xét nghiệm).

Hầu hết ông bố bà mẹ Brazil đến bệnh viện với những đứa trẻ bị chứng não nhỏ đều tin rằng đây là căn bệnh sẽ khỏi nếu được chữa trị. Họ không thể chấp nhận được rằng căn bệnh này sẽ theo con của họ đến suốt cuộc đời.

Trong một bào thai bình thường, bộ não của đứa bé phát triển và khi đó phần xương bao bọc bên ngoài cũng phát triển theo. Những đứa bé với chứng não nhỏ bẩm sinh có bộ não không được phát triển đầy đủ khi ở trong bụng mẹ hoặc sau khi sinh, điều này dẫn đến lớp xương bên ngoài cũng dừng phát triển và các bé này có số đo vòng đầu nhỏ hơn nhiều so với những đứa trẻ đồng trang lứa.

Đối với những ca não nhỏ liên quan đến Zika, bộ não dừng hoặc chậm phát triển khi còn trong bụng mẹ. Khi được sinh ra với một bộ não nhỏ thiếu thốn nhiều tế bào thần kinh, những đứa trẻ này sẽ chậm phát triển về trí tuệ cũng như về hoạt động thể chất. Thiếu đi các tế bào để làm nên một bộ não bình thường có thể dẫn đến phần tế bào thần kinh còn lại mất đi chức năng, khiến những đứa trẻ này mất thị lực và có thể mất cả khả năng nghe, nói.

Bên cạnh đó, các tế bào não còn lại vì không được liên kết một cách cụ thể sẽ tạo ra những hoạt động không đúng nghĩa dẫn đến chứng động kinh ở một vài trẻ mắc bệnh này, đòi hỏi phải được điều trị thường xuyên để không dẫn đến đau đớn và tử vong.

Chưa thể khẳng định bệnh não nhỏ ở trẻ sơ sinh có phải do Zika hay không, nhưng có rất nhiều bằng chứng được ghi nhận trong diễn biến của Zika khiến nó trở thành mối lo ngại về sức khỏe cho toàn thế giới, đặc biệt là phụ nữ đang ở độ tuổi mang thai.

Trẻ bị chứng não nhỏ theo mô tả của Trung tâm Kiểm soát và phòng chống dịch bệnh Mỹ (CDC)

Zika là gì?

Trước Zika, nhiều nguyên nhân gây bệnh não nhỏ bẩm sinh được chỉ ra như: đột biến gen hay đột biến nhiễm sắc thể trong phôi thai; thiếu chất dinh dưỡng ở phụ nữ khi mang thai; sử dụng nhiều chất kích thích như rượu, bia, ma túy khi đang mang thai.

Thêm vào đó, các virút gây bệnh như sởi Đức, virút Cytomegalo và ký sinh trùng Toxoplasma nếu bị nhiễm từ phụ nữ mang thai cũng có thể gây ra bệnh não nhỏ cho thai nhi. Dịch Zika năm 2015-2016 gợi cho các nhà khoa học và bác sĩ trên thế giới nhớ lại dịch sởi Đức năm 1960 hoành hành tại Mỹ.

Lúc bấy giờ, sởi Đức cũng được coi là loại virút không gây nguy hiểm đến con người và không được nghiên cứu để phát triển văcxin. Khi virút này hoành hành cả nước Mỹ gây tử vong 2.100 trẻ sơ sinh và 20.000 trẻ được sinh ra với dị tật trong đó có chứng não nhỏ bẩm sinh, cuộc chiến đấu mới thật sự bắt đầu để tìm ra cách ngăn ngừa sự lây nhiễm của virút.

Các nhà chức trách cũng như Tổ chức Y tế thế giới rất cẩn thận trong việc kết tội cho Zika khi chưa có nhiều bằng chứng khoa học xác thực. Hiện một nhóm bác sĩ người Argentina đã lên tiếng nghi ngờ nguyên nhân gây bệnh não nhỏ ở Brazil, cho rằng có thể chất hóa học pyriproxifen trong thuốc diệt ấu trùng muỗi mà Chính phủ Brazil sử dụng trong cuộc chiến chống lại sự lan truyền của Zika. Theo các bác sĩ Argentina, bang Pernambuco của Brazil được phun thuốc đầu tiên vào nguồn nước để ngăn ngừa muỗi Aedes và là nơi có số trẻ sơ sinh bị bệnh não nhỏ cao nhất, chiếm 35% ở Brazil.

Cũng phải 10 năm sau đó, văcxin cho sởi Đức mới được sử dụng rộng rãi. Con số di chứng của Zika hiện nay vẫn chưa đạt đến kỷ lục mà sởi Đức đã gây ra, nguyên nhân do Zika cần có phương tiện lây lan như muỗi Aedes hay qua đường tình dục, trong khi sởi Đức có thể được lây nhiễm rất nhanh qua đường hô hấp.

Ở Brazil, những người sống trong khu lao động nghèo chịu ảnh hưởng lớn nhất của Zika bởi môi trường ẩm thấp mà họ đang sống là nơi tụ tập những con muỗi Aedes, phương tiện lây lan của Zika. Thêm vào đó, trường hợp lây nhiễm Zika qua đường tình dục ở Mỹ cảnh báo về việc quan hệ tình dục khi mang thai có thể là một trong những nguyên nhân gây ảnh hưởng đến thai nhi.

Thai nhi trong bụng mẹ có một lớp màng bảo vệ chặt chẽ, ngăn chặn sự tấn công của các vi khuẩn và virút lạ nhiễm bởi người mẹ. Hầu hết virút có khả năng lây từ mẹ sang con như HIV sẽ bị truyền nhiễm lúc sinh nở vì khi ấy lớp màng bảo vệ vỡ ra, tạo điều kiện cho sự xâm nhập.

Lý do để các con virút như sởi Đức và Zika có thể đi qua lớp màng bảo vệ thai nhi này là một điều làm các nhà khoa học đau đầu. Mặc dù vẫn chưa có câu trả lời chính xác cho hiện tượng này, các nhà khoa học nghi ngờ kháng thể của người mẹ có thể vừa là vũ khí giúp chống lại virút, vừa là phương tiện mang virút đi qua lớp màng bảo vệ gây lây nhiễm cho thai nhi.

Sự liên kết giữa Zika và bệnh não nhỏ bẩm sinh dù chưa được công nhận đã gây ảnh hưởng lớn đến toàn thế giới, tạo nên làn sóng nhân đạo xung quanh luật nghiêm cấm phá thai. Ở những nước phát triển trên thế giới như Mỹ và các nước châu Âu, ông bố bà mẹ của những đứa trẻ mắc bệnh bẩm sinh phần lớn quyết định giữ lại con của mình.

Điều kiện y tế phát triển cũng như cơ sở vật chất đầy đủ giúp họ vượt qua những khó khăn để chăm sóc đứa con mắc bệnh não nhỏ. Nhưng đối với những người dân nghèo Brazil - nơi mà Zika và di chứng của bệnh não nhỏ đang hoành hành, nuôi dưỡng một đứa trẻ mắc chứng bệnh này là một điều rất khó khăn.

Trong khi vẫn chưa có câu trả lời rõ ràng cho Zika và bệnh não nhỏ bẩm sinh, ảnh hưởng mà những đứa bé Brazil mắc phải căn bệnh quái ác này phải chịu đã lấy đi nước mắt và niềm hạnh phúc mong manh của các ông bố bà mẹ.

Dù bất kỳ nguyên nhân nào là sự thật gây ra căn bệnh não nhỏ bẩm sinh, đất nước Brazil đang phải đối mặt với một thử thách rất lớn khi phải xây dựng một nền y tế bảo vệ và chăm sóc tốt cho những đứa trẻ này. Bên cạnh đó, các công trình nghiên cứu để hiểu thêm về Zika và phát triển văcxin là cấp bách và cần được cả thế giới chung tay. ■

- Theo Tổ chức Y tế thế giới, hiện có 3-4 triệu người nhiễm virút Zika. Ước tính khoảng 37 quốc gia có người dân nhiễm Zika. Con số ca nhiễm khó thống kê chính xác vì 80% ca nhiễm virút này không có triệu chứng đặc biệt.

- Hiện nay, Brazil và Mỹ ghi nhận bệnh não nhỏ bẩm sinh trong thai nhi liên quan đến Zika, trong đó hầu hết ca bệnh ở Brazil. Tháng 1-2016, tại Hawaii (Mỹ) phát hiện 1 trường hợp não nhỏ bẩm sinh liên quan đến Zika.

- Ngày 13-2, tổng thống Colombia công bố có 5.000 phụ nữ đang mang thai ở đất nước này đã nhiễm virút Zika (đứng thứ 2 trên thế giới, chỉ sau Brazil).

- Khi Zika và bệnh não nhỏ bẩm sinh vẫn chưa được các nhà khoa học minh chứng thì hội chứng Guillain-Barré được phát hiện tại các nước châu Mỹ (Brazil, Colombia, El Salvador, Suriname và Venezuela), nơi Zika đang hoành hành. Ba trường hợp được chứng minh có liên quan đến Zika và một trong ba trường hợp này đã tử vong. Người mắc hội chứng Guillain-Barré do tác động bên ngoài mà phát triển kháng thể tự tấn công não bộ của chính mình. Do bị tấn công, các tế bào não bị hủy hoại dẫn đến bại liệt. Nếu hội chứng Guillain-Barré được chứng minh có liên quan đến Zika, gánh nặng cho phát triển văcxin ngày một nặng nề vì nguồn cung cấp không chỉ phải đủ cho các bà mẹ mang thai mà cho cả cộng đồng.