Nhìn lại thế giới 2021: Một “bình thường” khác lạ

Ông Lukyanenko nhận định: Ở Nga ngày nay cũng đang hiện diện chủ nghĩa tư bản, nhưng là một mô hình văn minh khác, không phải mô hình Đại Tây Dương - châu Âu. 

Trung Quốc và Ấn Độ cũng vậy, họ đang theo đuổi những mô hình phát triển riêng và không muốn nằm trong quỹ đạo cũ đó. 

Cuộc tranh cãi trong dòng thác comment trên Facebook của ông Lukyanenko xoay quanh những câu hỏi: Chủ nghĩa tư bản Trung Quốc, với cách xử lý vấn đề Hong Kong hay Đài Loan, khác gì với chủ nghĩa tư bản Mỹ, với nỗ lực dẫn độ Julian Assange? 

Ở đâu chính quyền ra lệnh cho giới tư bản, còn ở đâu tư bản thao túng chính quyền? Có ý kiến cho rằng chủ nghĩa tư bản ở đâu và thời nào cũng như nhau: đó luôn là cuộc chiến giành ảnh hưởng và lợi nhuận, chỉ có điều được che đậy dưới tên gọi “xung đột giữa các nền văn minh”…

Irredentism và chủ nghĩa dân tộc

Đó có lẽ cũng là luận đề tổng kết năm 2021. Những xung đột sau khi kết thúc Chiến tranh lạnh không còn là nhị nguyên, xuất phát từ hai phía, hai hệ tư tưởng. 

Thế giới đang trở nên rối ren hơn trong lòng một khối toàn cầu hóa, thật nghịch lý, đồng nhất hơn, khi hiện diện thêm nhiều tác nhân thử thách sự trung thành với những điều từng được coi là “lý tưởng phổ quát”.

Nhà báo Washington Post Charles Lane gọi động cơ tồn tại những khác biệt này là một thứ chủ nghĩa khác: “irredentism”. 

Theo Free Dictionary, irredentism là “chính sách một quốc gia thúc đẩy việc chiếm lấy một khu vực nào đó của quốc gia khác với lý do những mối quan hệ chung về ngôn ngữ, văn hóa, lịch sử, dân tộc và chủng tộc”.

Irredentism xuất phát từ tiếng Ý (irredentismo, với terre irredente nghĩa là “những vùng đất chưa được giải phóng”), là một phong trào chính trị - xã hội khai sinh vào những năm 1870 - 1880 ở Ý. 

Các thành viên phong trào đó ủng hộ việc sáp nhập tất cả các lãnh thổ nơi có người Ý sinh sống vào một nhà nước - quốc gia, dẫn tới công cuộc thống nhất nước Ý như thời hiện đại (thành lập năm 1871). 

Về sau, từ này được dùng để gọi các phong trào dân tộc - quốc gia nói chung. Nhà nghiên cứu người Mỹ Nigel J. Brailey cũng coi irredentism là một hình thức đặc biệt của chủ nghĩa dân tộc.

Dưới góc nhìn của Lane, “irredentism là một mô tả tốt về chính sách quốc gia ngày nay của Nga và Trung Quốc với Ukraine và Đài Loan. Và để chữa khỏi căn bệnh irredentism này, cần phải có một thất bại quân sự. Chẳng hạn, Đức và Ý đã phải từ bỏ tất cả yêu sách của họ sau thất bại trong Thế chiến II”. 

Tuy nhiên hiện nay, Hoa Kỳ đang ở trong tình thế địa chính trị chưa từng có: hai cường quốc khổng lồ là Nga và Trung Quốc cùng thống trị Âu - Á; cả hai đều tương đối ổn định về chính trị và sở hữu vũ khí hạt nhân; cả hai đều có quyền phủ quyết. 

“Và các nhà cầm quyền ở cả hai nước đó đều đặt cược vào các dự án irredentism mà Hoa Kỳ đặt uy tín của họ vào việc ngăn chặn chúng”, Lane phân tích.

Nhà văn Lukyanenko thì cho rằng so với Mỹ và các nước NATO, chủ nghĩa tư bản Nga khác, “có những hạn chế của nó, nhưng không đòi hỏi những cuộc xâm lược nước ngoài định kỳ [như của Mỹ]…, vì ban đầu nó được xây dựng theo cấu trúc của một “pháo đài bị bao vây”!”. 

Có lẽ nhận định này giải thích phần nào các dự thảo thỏa thuận Nga vừa gởi đến NATO về đảm bảo an ninh.

Trong số những điều khoản, có yêu cầu NATO cam kết loại trừ việc mở rộng và kết nạp Ukraine, không triển khai tên lửa tầm trung và tầm ngắn ở những khu vực mà Nga và NATO có thể tấn công lãnh thổ của nhau, và cũng không sử dụng lãnh thổ của các quốc gia khác để chuẩn bị tấn công nhau.

Cuộc giằng co 2021 trong lĩnh vực địa chính trị có thể thấy vẫn còn lâu mới ngã ngũ…

Đông và tây

Năm 2021 còn bộc lộ những mâu thuẫn kỳ lạ của thời đại chúng ta đang sống, không chỉ trong cuộc chạy đua để sống sót trước đại dịch COVID-19, mà đến cuối năm 2021 lại thêm mối đe dọa Omicron. 

Trong cơn “oằn mình để sống” đó, vẫn đầy những tự vấn bản ngã con người, đơn cử trong quan hệ giữa các thành viên Đông Âu của Liên minh châu Âu (EU) - Ba Lan và Hungary - với Brussels.

Người viết chợt nhớ lại một phát biểu nảy lửa giữa tháng 7-2021: “Tôi sinh ra là gay. Tôi là người đồng tính, đó không phải lựa chọn của tôi. Mẹ tôi luôn sợ hãi chuyện này, và tôi phải sống với nó. Và bây giờ các ông lại khẳng định nó trong luật pháp… Các ông đã vượt qua lằn ranh. Chúng ta đang nói về quyền cơ bản, quyền được khác biệt”. 

Đó là lời Thủ tướng Luxembourg Xavier Bettel nói với người đồng cấp Hungary Viktor Orban trong một cuộc tranh luận ở Hội đồng châu Âu.

Ông Bettel phản đối một đạo luật có hiệu lực ở Hungary hồi tháng 7: cấm trẻ vị thành niên tiếp xúc với các chủ đề liên quan đến đồng tính và phân định lại bản dạng giới. Điều này gần như đồng nghĩa với việc cấm “tuyên truyền LGBT” trên tất cả các phương tiện truyền thông Hungary (tương tự ở Nga từ năm 2013).

Quyết định đó hoàn toàn không phù hợp với EU, vốn dựa trên cơ sở là sự khoan dung với các bản dạng giới thiểu số - một giá trị chung được công nhận của các nước thành viên. Hungary, nhập khối từ 2004, không chia sẻ sự khoan dung đó. 

Budapest khẳng định: luật mới của họ bảo vệ quyền trẻ em được hình thành quan điểm riêng, và quyền của cha mẹ, chứ không phải các định chế nhà nước được giáo dục con cái theo ý mình. 

Ba Lan cũng phản ứng với chính sách của EU. Một số khu vực Ba Lan đã coi là “vùng không có người LGBT”, nghĩa là cấm hiển thị công khai các biểu tượng của các giới tính thiểu số.

Tuy cùng một khối EU, nhưng cuộc đối đầu của các nước Đông Âu với phần còn lại trong khối năm qua nổi bật ở ba khía cạnh: phong cách chính phủ độc đoán, hướng tới chủ nghĩa dân tộc trong chính trị, và các giá trị bảo thủ trong quản trị xã hội.

“Dân chủ không nhất thiết phải quá tự do [“liberal”, chữ tự do ở đây hiểu theo nghĩa một hệ phái chính trị, chứ không phải theo nghĩa sự tự do nói chung, tức “freedom”]. Thực tế là chế độ không theo đường lối tự do không làm cho nó trở nên mất dân chủ…”, ông Orban từng tuyên bố năm 2014, khuyến khích tìm kiếm một phương thức mới để xây dựng hệ thống nhà nước.

Ví dụ về các quốc gia thành công, ông nêu Trung Quốc, Thổ Nhĩ Kỳ, Singapore và Nga. Theo Ivan Krastev, nhà phân tích chính trị người Bulgaria và là một trong những người sáng lập Hội đồng Quan hệ đối ngoại châu Âu (ECFR), đặc điểm chung của hai nước Đông Âu Ba Lan và Hungary là “nền dân chủ tuyên chiến với chủ nghĩa tự do”.

Không giống những người theo chủ nghĩa tự do phương Tây, Budapest và Warsaw không đặt nặng quyền của các nhóm thiểu số sắc tộc, tôn giáo và giới tính. 

Thay vào đó, họ tìm cách bảo vệ quyền và lợi ích của nhóm dân tộc chiếm đa số trên đất nước mình. Căng thẳng giữa hai thành viên này với EU dâng cao tới mức đã có những ám chỉ về việc rời khỏi EU, “Huxit” và “Polexit”, theo sau Brexit.

Quyền của thiểu số

Khoan dung và tiếng nói của thiểu số không chỉ gây tranh cãi trong EU năm 2021. 

Ở thành viên ly khai khỏi khối, Vương quốc Anh, một scandal âm ỉ thời gian qua lại bùng lên vào cuối năm, khi nữ nhà văn JK Rowling dẫn tin tờ The Times nói cảnh sát Scotland sẽ ghi vào hồ sơ kẻ hiếp dâm là phụ nữ, nếu thủ phạm nhận mình là phụ nữ, trong khi thủ phạm không cần xác nhận chính thức về việc chuyển đổi giới tính.

Phê phán cách làm này, trên trang Twitter của mình ngày 13-12-2021, tác giả Harry Porter viết: “Chiến tranh là hòa bình \ Tự do là nô lệ \ Ngu dốt là sức mạnh \ Người có dương vật cưỡng hiếp bạn là phụ nữ”. 

Chỉ trong vài ngày, bài viết nhận tới 18.000 phản hồi, cáo buộc bà thù ghét người chuyển giới và đánh đồng người chuyển giới với kẻ hiếp dâm. Nhưng cũng có những tiếng nói ủng hộ và cảm ơn bà đã “ủng hộ quyền phụ nữ và lý lẽ chung”, điều theo họ hoàn toàn thiếu vắng trong quy định mới của cảnh sát.

Thật ra đây không hẳn là câu chuyện của năm 2021, nó chỉ trở nên sắc nhọn và gay gắt hơn. Bởi từ tháng 6-2020, Rowling đã gặp rắc rối khi cười nhạo việc sử dụng cụm từ “người có kinh” của một bài viết trên cổng thông tin phát triển devex. 

(Bài viết nhan đề “Tạo ra một thế giới công bằng hơn cho người có kinh”, kêu gọi quan tâm hơn đến khía cạnh giới tính trong đại dịch COVID-19, có đoạn: “Ước tính 1,8 tỉ trẻ em gái, phụ nữ và những người phi nhị giới [tức tự nhận không hoàn toàn là nam hay nữ] có kinh, và nó không ngưng lại vì đại dịch”).

Khi đó, trong số những người kịch liệt chỉ trích Rowling có cả các diễn viên phim Harry Potter. Thậm chí đã có lời kêu gọi xóa tên nữ tác giả khỏi bìa sách của bà, điều may mắn đã không diễn ra.

Lời trần tình của nữ nhà văn giải thích phần nào những rắc rối của thế giới chúng ta đang sống: 

“Nếu giới tính không tồn tại, ắt cũng sẽ không có sự hấp dẫn đồng giới. Nếu giới tính không tồn tại, thì thực tế mà phụ nữ trên toàn thế giới đang sống sẽ bị xóa bỏ… Nếu phá hủy khái niệm giới tính, bạn sẽ tước đi của nhiều người những khả năng chiêm nghiệm cuộc sống của mình. Nói thật không có nghĩa là thù hận”.

Bà hình tượng hóa nỗi lo của mình xuống mức đơn giản: thử tưởng tượng bạn đang trong toilet nữ, và một người, theo bạn là nam giới nhưng lại tự nhận mình là nữ, xộc cửa bước vào! 

Không hẹn mà gặp, một nhà văn khác, Zakhar Prilepin người Nga, cảm khái khi nghe giám đốc cuộc thi Hoa hậu Pháp, bà Alexia Laroche-Joubert, thông báo từ năm sau (2022), những người chuyển giới sẽ được phép tranh giải hoa hậu ở đất nước nổi tiếng tụng ca nhan sắc và nữ tính: 

“Tôi chỉ muốn nhắc những người bảo vệ quyền của các thiểu số khác nhau rằng không được xâm phạm quyền của người khác. Trong đó có quyền của những người mà với họ, đàn bà là đàn bà và đàn ông là đàn ông”.

Những cuộc đấu khẩu chan chát như thế đã diễn ra không ngừng nghỉ trong thế giới 2021 vốn “ngộp thở” vì đại dịch rồi. 

Nhân loại đầy hy vọng sang năm 2022 sẽ bước ra khỏi đại dịch để sống với một “bình thường mới”, mà suýt quên rằng chẳng cần tới đại dịch, nội hàm của “bình thường” cũng đang thay đổi từng ngày.■