Nhiều vua tự ý vượt qua quy định

LAM ĐIỀN thực hiện

TT - * Đã có ý kiến dựa trên bộ Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ (gọi tắt là Hội điển) để chỉ ra những chỗ trong tranh Nguyễn Văn Nhân vẽ không giống Hội điển, ông nghĩ sao về điều này?

- Ông Trần Đình Sơn: Tôi thấy không phải đến bây giờ mới có ý kiến về tranh vẽ hay hiện vật khác với Hội điển. Trong quyển sách Ngàn năm áo mũ (NNAM), tác giả Trần Quang Đức cũng từng chỉ ra nhiều trường hợp áo mũ lễ phục sai khác so với Hội điển.

Chẳng hạn, trong NNAM có nhiều chỗ ghi nhận thế này: “Từ thời vua Đồng Khánh, Khải Định về sau, trang phục trong triều đã không còn được tuân thủ nghiêm ngặt như trước” (tr.278); “Vua Khải Định mặc trang phục cổn miện, song thay vì thắt tế tất ở phía trước, ông lại thắt đại thụ vốn là phục sức che phía sau. Cách phối hợp như vậy không hợp quy chế” (tr.283); “vào thời vua Khải Định, phần lớn trang phục của vua đều do vua tự vẽ kiểu, thiết kế, ngay trang phục cổn miện tế trời cũng bị phá cách”... Đặc biệt phải kể đến việc vua kết hợp áo bào hẹp tay, xẻ bốn vạt sử dụng trong dịp cày ruộng tịch điền với bộ quân phục châu Âu, đồng thời phối hợp với nón hoặc khăn xếp, tạo ra một trong những loại quân trang vô tiền khoáng hậu” (tr.297). Với những ghi nhận ấy, trang phục trong thực tế khác với quy định trong Hội điển là điều có thực. Ngay cả với chiếc mũ cửu long là mũ quan trọng bậc nhất của vua, mà Trần Quang Đức cũng từng ghi nhận thế này: “Qua một số ảnh chụp các vị vua Đồng Khánh, Duy Tân, Khải Định, Bảo Đại, có thể thấy lối trang sức trên mũ cửu long của các vị vua này không hoàn toàn đồng nhất” (NNAM, tr.290). Như thế đủ thấy các quy định trong Hội điển đã bị nhiều vị vua tự ý “vượt qua” hoặc làm khác đi.

Cũng tương tự như vậy, tôi thấy có người chụp hình các “chân áo” bảo là hiện vật để so sánh với tranh vẽ “chân áo” của Nguyễn Văn Nhân. Tôi nghĩ vấn đề hiện vật được đem đối sánh ấy là của triều nào? Nếu đúng là phẩm phục triều Thành Thái thì nên ghi rõ, vì như vậy hiện vật này sẽ là tư liệu chân xác hơn tranh của Nguyễn Văn Nhân. Nhưng nếu đó là hiện vật vào triều vua khác, thì cũng lại là những sai biệt như Trần Quang Đức đã nói trên đây.

Tôi mong rằng nếu ai có tư liệu thì công bố cho tôi được biết thêm.

* Trịnh Bách: Họa sĩ Nguyễn Văn Nhân vẽ trực tiếp?

Theo nhà nghiên cứu Trần Đình Sơn, tác giả bộ tranh tên Nguyễn Văn Nhân, làm quan dưới triều Thành Thái với chức vụ biên tu hàn lâm viện, thời điểm vẽ tranh là năm 1902 (Thành Thái thứ 14) là lúc ông đã nghỉ hưu. Thường thì các chức vụ cấp thấp như hàn lâm viện biên tu, hàn lâm viện điển lệ (thất, bát phẩm) như cụ Nguyễn Văn Nhân thì làm sao có dịp gặp trực tiếp các hoàng đế, nhất là hậu và phi, để mà vẽ được. Trước thời Bảo Đại, luật lệ trong cung rất nghiêm ngặt, ngay các đại quan cũng không được có dịp gặp các phi tần trong nội cung. Nếu trường hợp cụ đúng là họa sĩ của triều đình thì chúng ta đã phải được nghe đến danh cụ rồi.

* Trần Đình Sơn: Nguyễn Văn Nhân không phải thợ vẽ tầm thường

Xung quanh bộ tranh của họa sĩ Nguyễn Văn Nhân, tôi cho rằng cần làm rõ thêm về vị trí và tầm vóc của ông. Theo tư liệu có được, Nguyễn Văn Nhân làm việc ở tòa Khâm sứ Huế vào triều Đồng Khánh, đến năm 1895 ông phụng mệnh vẽ chân dung hòa thượng Hải Toàn Linh Cơ - lúc này đang là Tăng cang Quốc tự Giác hoàng, đứng đầu tăng sĩ cả nước. Như vậy là Nguyễn Văn Nhân được mời vẽ chân dung nhân vật quan trọng chứ không phải thợ vẽ tầm thường. Và theo bút pháp bức chân dung hòa thượng Hải Toàn Linh Cơ này, nhìn lại bức vẽ chân dung vua Đồng Khánh, tôi đồng ý với ý kiến của tác giả Nghi Thủy trên tập san Liễu Quán (số 1, NXB Thuận Hóa, tháng 1-2014) khi cho rằng cả hai bức chân dung có cùng bút pháp.

Bức chân dung vua Đồng Khánh vẽ năm 1885, trên tranh có ngự bút của vua Đồng Khánh, tiết lộ chi tiết tranh này do một họa quan vẽ. Theo Nghi Thủy, vì nguyên tắc tranh vẽ chân dung vua nên lạc khoản không thể ghi tên họa sĩ, nhưng “dấu ấn của họa sĩ (tức Nguyễn Văn Nhân - TĐS) cũng hiển lộ rõ ràng khó chối cãi”. Đến năm 1902, bộ tranh 54 bức của Nguyễn Văn Nhân vẽ từ vua đến hoàng tộc, các chức quan... đầy đủ nhất cho đến thời đó, và đây là một bộ tranh lễ phục trọn vẹn duy nhất. Từ đó có thể đoán: Triều đình đã sai Nguyễn Văn Nhân vẽ; hoặc Nguyễn Văn Nhân vẽ theo chỉ đạo của tòa Khâm sứ, để làm tư liệu cho Pháp. Với những lý do này, họa sĩ không thể vẽ tùy tiện được.

LAM ĐIỀN thực hiện