GS.TSKH Trần Ngọc Thêm phát biểu trong hội thảo sáng 27-4 tại Trường ĐH Khoa học xã hội và nhân văn (ĐH Quốc gia TP.HCM) - Ảnh: TRẦN HUỲNH

Theo GS Trần Ngọc Thêm, văn hóa nói chung và văn hóa học đường nói riêng cùng triết lý chịu sự chi phối của văn hóa, chính trị, kinh tế.

Trong bối cảnh Việt Nam hiện nay, văn hóa và cùng với nó là nhu cầu xã hội đã thay đổi, nền tảng kinh tế đã thay đổi, nền tảng chính trị đã có nhiều đổi mới nhưng các mục tiêu giáo dục, thực tế vẫn không thay đổi.

"Sự xung đột nghiêm trọng này là nguyên nhân dẫn đến những sự cố đang xảy ra ngày một nhiều trong học đường và trong xã hội hiện nay", GS Thêm lý giải.

Xưa học để làm quan, nay học để có địa vị cao?

Theo GS Trần Ngọc Thêm, mục tiêu đi học ngày nay là để lấy bằng, có được địa vị cao trong xã hội. Để đáp ứng nhu cầu này của xã hội, người làm công tác quản lý giáo dục thường muốn có nhiều trò thi đỗ, điểm cao, thầy cô thường nhồi nhét kiến thức.

Hệ quả là bệnh thành tích lan tràn; việc dạy thêm, học thêm trở thành vấn nạn; học trò chịu áp lực lớn, học sinh giỏi vẫn nhảy lầu tự tử.

Bệnh giả dối cũng lan tràn với vấn nạn học giả bằng thật, vụ Đồi Ngô (Bắc Giang) là đỉnh điểm tệ quay cóp; việc sao chép trong làm tiểu luận, viết luận văn luận án gặp không ít ở bậc đại học và sau đại học.

"Để đáp ứng mục tiêu có địa vị cao trong xã hội, học sinh đua nhau học lên cao. Trong kỳ thi THPT quốc gia năm 2017, có tới hơn 75% thí sinh dự thi để đăng ký xét tuyển đại học. Hệ quả là trong đội quân thất nghiệp Việt Nam, thanh niên và người có trình độ cao chiếm một số lượng lớn (năm 2017 có 20 vạn cử nhân thất nghiệp", GS Thêm nói.

Trong khi triết lý giáo dục, giá trị cốt lõi, chuẩn đầu ra của giáo dục trên thực tế đến nay về cơ bản vẫn là "con ngoan trò giỏi".

Hướng đến "ngoan" theo nghĩa "vâng lời" nên tư duy phản biện không được khuyến khích. Hướng đến "giỏi" theo nghĩa "thuộc bài" nên sách giáo khoa ở mọi cấp từ phổ thông đến đại học luôn phải được biên soạn để có thể học thuộc lòng.

Mọi đề thi (kể cả tự luận) từ phổ thông đến đại học đều phải có sẵn đáp án. Mọi sáng tạo độc đáo khác với đáp án thường bị điểm kém.

Thầy cô ngộ nhận về quyền lực của mình

GS Thêm cho rằng mặc cho bao cố gắng thay đổi, phương pháp lấy thầy làm trung tâm vẫn ngự trị tuyệt đối ở bậc phổ thông và vẫn chiếm ưu thế trên thực tế ở bậc đại học.

Mô hình trường học mới VNEN mang danh nghĩa áp dụng phương pháp "lấy trò làm trung tâm" trên thực tế là biểu diễn theo kịch bản dựng sẵn nên đã bị hàng loạt tỉnh thành trong cả nước "tẩy chay".

Phương pháp lấy thầy làm trung tâm và việc học thuộc lòng đã khiến đào tạo đại học ở nhiều nơi bị xem là "phổ thông cấp 4".

Việc quá đề cao vai trò của thầy dẫn đến hệ quả là một bộ phận thầy cô ngộ nhận về quyền lực của mình, dẫn đến những hiện tượng quái đản như trường hợp cô giáo lớp 11 ở huyện Nhà Bè, TP.HCM không nói suốt ba tháng đứng lớp; cô giáo lớp 3 ở Hải Phòng bắt học sinh súc miệng bằng nước vắt giẻ lau bảng…

Như một phản ứng ngược lại, quan hệ kinh tế thị trường và quá trình dân chủ hóa dẫn đến sự cố học sinh lớp 8 bóp cổ cô giáo ở Bến Tre, học sinh lớp 12 đâm thủng bụng thầy giáo ở Quảng Bình, phụ huynh xông vào tát cô giáo tại lớp học ở Hải Phòng, phụ huynh bắt cô giáo phải quỳ xin lỗi ở Long An…", ông Thêm giải thích.

Theo GS Trần Ngọc Thêm, để khắc phục những vấn đề nổi cộm của văn hóa học đường Việt Nam, cách làm cải cách giáo dục với yêu cầu "toàn diện nhưng lại thực hiện theo kiểu "cuốn chiếu" như hiện nay (việc xây dựng chương trình giáo dục phổ thông tổng thể, việc sửa đổi luật giáo dục…) vẫn không tránh khỏi sự chi phối của các căn bệnh chắp vá, đối phó, nóng vội.

Văn hóa học đường biến đổi theo hướng tiêu cực

Trong khi đó, GS.TS Võ Văn Sen - hiệu trưởng Trường ĐH Khoa học xã hội và nhân văn (ĐH Quốc gia TP.HCM) cho rằng văn hóa học đường đại học đang bị tác động và có biến đổi theo hướng tiêu cực.

Những biến đổi này có phần mang tính khách quan (do tác động của phát triển xã hội, kinh tế, công nghệ thông tin…) và tính chủ quan (chưa đề cao nhiệm vụ xây dựng văn hóa đại học, quá trình đổi mới giáo dục chưa hoàn tất…).

Do đó, ông Sen cho rằng phải nhận diện thực trạng văn hóa học đường ở Việt Nam để từ đó có những giải pháp phù hợp để xây dựng văn hóa học đường ở bậc đại học, góp phần đáp ứng được triết lý và yêu cầu đào tạo của một trường đại học.

Theo ông Sen, trước ngưỡng cửa của cách mạng công nghiệp 4.0, xây dựng văn hóa học đường đại học đặc biệt cần chú ý đến sự phát triển cả trí tuệ, tình cảm và nhân cách của sinh viên.

"Người thầy ở đại học cũng cần tham gia vào việc rèn phẩm chất của sinh viên qua cách thức, phương pháp hướng dẫn trong nội dung khoa học và cả qua chính nhân cách của người thầy.

Bằng cách này, giáo dục bậc cao có thể cân bằng giữa việc giúp sinh viên khám phá tri thức và tạo nên sự biến đổi nơi chính con người sinh viên. Đó chính là giáo dục toàn diện", GS Sen nói.

TTO - Những vụ việc không thể tưởng tượng được xảy ra trong ngành giáo dục khiến dư luận bất bình, bức xúc. Thế nên hiện nay rất cần một hội nghị Diên Hồng về giáo dục.