Ngư dân Philippines câu cá tại bãi cạn Scarborough, xa xa là tàu hải cảnh Trung Quốc. Ngư dân Philippines liên tục than phiền về việc họ bị tàu hải cảnh và tàu cá Trung Quốc quấy rối, cản trở tiến vào Scarborough kể từ khi bãi cạn này bị Trung Quốc kiểm soát trên thực tế năm 2012 - Ảnh: AFP

"Vùng xám là chiến lược được một quốc gia sử dụng để đạt được một lợi ích nào đó, thường là về lãnh thổ, nhưng không muốn dùng vũ lực một cách quy mô và trực tiếp.

Chiến lược này có 2 đặc trưng căn bản. Thứ nhất là không để xung đột vượt ngưỡng thành chiến tranh nóng. Thứ hai là từ từ tịnh tiến. Chủ quyền là vấn đề lâu dài. Đối với Trung Quốc, để càng lâu thì càng có lợi" - ThS Nguyễn Thế Phương, nghiên cứu viên Trung tâm nghiên cứu quốc tế ĐH KHXH&NV TP.HCM, nhận định với Tuổi Trẻ.

Tàu cá đi trước, tàu chiến theo sau

Chiến lược "vùng xám" liên tục được thử nghiệm và điều chỉnh qua những cuộc đối đầu với lực lượng chấp pháp của các nước, đặc biệt ở Biển Đông từ năm 2006. Mục đích của những hành động quấy rối đó nhằm thay đổi hiện trạng, biến vùng biển không tranh chấp thành có tranh chấp và gây lúng túng cho các nước trong việc phản ứng.

Sự tồn tại của dân quân biển đã không còn là điều bí mật, dù Trung Quốc luôn che giấu. Năm 2013, Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình tới thăm làng chài Đàm Môn trên đảo Hải Nam và ca ngợi mô hình dân quân biển tại đây, yêu cầu nhân rộng ra toàn quốc.

Theo nhà nghiên cứu Ryan D. Martinson thuộc ĐH Hải chiến Mỹ, lực lượng dân quân biển Trung Quốc đóng trái phép trên đảo Phú Lâm thuộc quần đảo Hoàng Sa của Việt Nam hiện được xem là hình mẫu chuyên nghiệp cho toàn Trung Quốc, với hơn 70 tàu lớn được thiết kế và đóng mới chỉ để phục vụ chiến lược vùng xám.

Gregory Poling - giám đốc Sáng kiến minh bạch hàng hải châu Á thuộc Trung tâm Nghiên cứu chiến lược và quốc tế (CSIS) có trụ sở tại Mỹ - đặc biệt lưu ý về sự hiện diện đông đảo của các tàu cá Trung Quốc ở các thực thể bị Bắc Kinh chiếm đóng trái phép. 

Các hình ảnh vệ tinh có độ phân giải cao cho thấy luôn có 200-300 tàu cá Trung Quốc xung quanh đá Xu Bi và Vành Khăn thuộc quần đảo Trường Sa của Việt Nam. Hầu hết những con tàu này đều trên 500 tấn, đồng nghĩa chúng bắt buộc phải lắp đặt hệ thống nhận dạng tự động (AIS). 

Tuy nhiên, ông Poling khẳng định chưa đầy 5% trong số này thực sự phát tín hiệu AIS. "Điều đó cho thấy Trung Quốc đang cố tình che giấu số lượng và hành động của các đội tàu cá đó".

Ông Poling cho rằng trong khi Bắc Kinh có thể giải thích những vụ đâm tàu trên Biển Đông là các tai nạn hàng hải thông thường giữa những tàu cá với nhau, việc đặt lực lượng dân quân biển trong bóng tối sẽ giúp Bắc Kinh có thể tái diễn trò đâm va và quấy rối các tàu nước ngoài mà họ cho là đang hoạt động trong "đường 9 đoạn" nuốt trọn hơn 80% diện tích Biển Đông do họ tự vẽ ra.

Theo ThS Nguyễn Thế Phương, có một số điều kiện khách quan lẫn chủ quan để Trung Quốc có thể áp dụng chiến lược "vùng xám" trong tương lai. 

Thứ nhất, tư duy chiến lược của Trung Quốc là chậm mà chắc. Họ có thể kiên nhẫn để từ từ tiến hành "tằm ăn dâu" về mặt chủ quyền trong vòng 50 năm tới hoặc hơn. 

Thứ hai, Trung Quốc có nguồn lực để tối ưu hóa các thành tố của chiến lược vùng xám. Thứ ba, ASEAN hiện vẫn còn phân cực trong vấn đề Biển Đông. Cuối cùng, luật quốc tế, nhất là Luật biển, đang bị các nước lớn bất tuân. 

Ví dụ, Trung Quốc dù là thành viên Công ước Liên Hiệp Quốc về Luật biển 1982 nhưng không tuân theo.

Tàu dân quân biển Trung Quốc xịt vòi rồng trong một cuộc diễn tập trên Biển Đông - Ảnh: Chính quyền Hải Nam

Mỹ đề cao luật pháp quốc tế

Ngày 23-7, đô đốc Karl L. Schultz, tư lệnh Tuần duyên Mỹ (USCG), đã có cuộc họp báo qua điện thoại với các phóng viên khi ông có mặt tại đảo Saipan của Mỹ. 

Chia sẻ với Tuổi Trẻ, đô đốc Karl L. Schultz khẳng định Tuần duyên Mỹ và Hải quân Mỹ ủng hộ việc duy trì các vùng biển quốc tế rộng mở và tự do, đồng thời ủng hộ việc giải quyết tranh chấp chủ quyền của các nước trong khu vực một cách thích hợp tại tòa án quốc tế.

Trả lời Tuổi Trẻ, đô đốc Karl L. Schultz cho biết việc Mỹ tăng cường hiện diện trong khu vực như xây dựng năng lực cho các đối tác cho thấy được Washington thật sự nghiêm túc trong việc thực hiện cam kết về đảm bảo các giá trị dựa trên luật pháp trong khu vực. 

Ông nhận định khu vực Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương, cụ thể là Biển Đông, có ảnh hưởng rất lớn đối với các lợi ích của Mỹ và quốc tế. 

Vị đô đốc cho biết USCG thời gian qua đã triển khai các tàu tuần duyên hỗ trợ các hoạt động trong khu vực theo yêu cầu của Bộ tư lệnh Ấn Độ Dương - Thái Bình Dương của Mỹ.

Liên quan tới các báo cáo về việc lực lượng hải cảnh và dân quân biển Trung Quốc quấy rối các tàu nước khác ở Biển Đông, đô đốc Karl L. Schultz khẳng định Mỹ luôn phản đối những hành vi gây hấn không phù hợp với trật tự dựa trên luật pháp.

Vị đô đốc cho biết phía Mỹ đang tích cực hợp tác với các quốc gia trong khu vực như Việt Nam, Philippines, Malaysia và Indonesia. 

Về các bước đi cụ thể, ông thông tin Tuần duyên Mỹ đã bàn giao các tàu tuần duyên có năng lực cao thuộc lớp Hamilton cho các nước trong khu vực như Việt Nam và Philippines. 

"Đó là những năng lực mà các quốc gia này sẽ có thể phát triển và sử dụng để đảm bảo các lợi ích chủ quyền của mình trong khu vực" - đô đốc Karl L. Schultz đánh giá.

TTO - Người phát ngôn Bộ Ngoại giao Trung Quốc Cảnh Sảng khẳng định Mỹ đã 'vu khống' Bắc Kinh trên Biển Đông. Tuy nhiên trong phát biểu này lờ đi thực tế tàu Hải Dương 8 của Trung Quốc đang xâm phạm vùng đặc quyền kinh tế của Việt Nam.