Nhà văn Phong Nguyen: Mảnh đất màu mỡ nhất để nuôi dưỡng nghệ thuật là sự cô đơn

Phong Nguyen, tên tiếng Việt là Nguyễn Vũ Phong, sinh năm 1978 tại Boston (Hoa Kỳ), bảo vệ luận án tiến sĩ tại Đại học Wisconsin, hiện là giáo sư Đại học Missouri (giảng dạy môn Fiction Writing). 

Cùng với Viet Thanh Nguyen và Ocean Vuong, anh thuộc thế hệ nhà văn Mỹ gốc Việt nổi bật trên văn đàn Mỹ hiện nay. Bronze Drum (Trống đồng*), tiểu thuyết mới nhất của anh, xuất bản tháng 8-2022. Nhân dịp trở về Việt Nam, Phong Nguyen trò chuyện cùng Tuổi Trẻ Cuối Tuần.

16 năm rồi anh mới trở lại Việt Nam, kể từ lần đầu năm 2007. Việt Nam trong anh có gì khác trước không?

Việt Nam đã thay đổi đáng kể trong 16 năm qua. Quốc gia này trở nên thịnh vượng hơn và mang nhiều tính chất quốc tế hơn. Đồng thời, dân chúng cũng đông đúc hơn. Tôi nhớ, năm 2007 khi đi dạo quanh hồ Hoàn Kiếm vào buổi sáng, tôi chỉ là một trong số rất ít những người có mặt ở đó; nhưng lần này tôi hầu như không thể tìm được chỗ trên vỉa hè để đi bộ, vì số người đi bộ đã trở nên quá đông.

Có thể thấy rằng Việt Nam đã đạt được nhiều thứ nhưng đồng thời cũng đánh mất đi vài điều. Đồng thời, hoàn cảnh của bản thân tôi cũng có nhiều thay đổi trong 16 năm qua. Khi tôi đến thăm Việt Nam cùng cha mình vào năm 2007, đó là lần đầu tiên ông trở lại quê hương kể từ khi rời đi vào năm 1962. Vì vậy, trải nghiệm khi đó của tôi đa phần là về cách cha mình cố gắng kết nối lại với gia đình. 

Lần trở về này, tôi dẫn theo con trai, vậy nên chuyến đi lần này thiên về việc chỉ dẫn cho con tôi hiểu quê cha đất tổ của mình nhiều hơn. Chúng tôi đã đến thăm nhiều nơi ở Việt Nam, tôi rất vui vì con trai mình đã được chiêm ngưỡng những địa điểm nổi bật như vịnh Hạ Long, Mỹ Sơn, những đền chùa ở Huế và Hội An bên cạnh những trải nghiệm trong những thành phố lớn là Hà Nội và TP.HCM.

Bronze Drum là một tiểu thuyết lịch sử. Vì sao anh có ý tưởng chọn nhân vật là Trưng Trắc và Trưng Nhị, và quá trình khai thác sử liệu cho kế hoạch viết lách của anh ra sao?

Bronze Drum là tác phẩm được cấu thành bởi ba phần: lịch sử, thần thoại và phóng tác. Câu chuyện về Hai Bà Trưng của dân tộc Việt Nam đã để lại rất nhiều ấn tượng sâu sắc trong tôi, đó là một câu chuyện mà tôi vẫn luôn trân quý. Khi còn là một đứa trẻ, tôi rất ngạc nhiên khi không ai ở Hoa Kỳ biết về Hai Bà Trưng. Ở đây, quãng thời gian duy nhất Việt Nam được nhắc đến là trong bối cảnh xảy ra chiến tranh với Hoa Kỳ.

Không chỉ có vậy, tôi nhận thấy rằng hình tượng những người phụ nữ mạnh mẽ, nắm trong tay quyền lực là một điều gì đó mới lạ trong xã hội, thay vì là một di sản đã tồn tại hàng nghìn năm. Do đó, tôi có ba động lực rõ ràng để viết về Hai Bà Trưng: để mang câu chuyện phi thường về hai chị em Trưng Trắc và Trưng Nhị đến với những độc giả còn chưa biết đến họ; kể một câu chuyện về Việt Nam không phải trong thời điểm kháng chiến chống Mỹ; và thể hiện sức mạnh của phụ nữ với thế hệ mới.

Qua Bronze Drum anh muốn gửi đến độc giả thông điệp gì?

Tôi muốn độc giả hiểu rằng phụ nữ hoàn toàn có thể trở thành những chiến binh và nhà cách mạng vĩ đại. Tôi cũng mong độc giả hãy tự hào về lịch sử cổ xưa của Việt Nam, cũng như vai trò của người phụ nữ trong lịch sử đó. 

Ở Hà Nội, tôi đã đến thăm Bảo tàng Phụ nữ Việt Nam và có một chút thất vọng khi thấy khá ít người đến tham quan bảo tàng. Tôi mong rằng sẽ có nhiều người tìm hiểu về vai trò của phụ nữ Việt Nam trong lịch sử hơn. 

Đó là một câu chuyện phi thường về sự kiên trì và dũng cảm. Sẽ rất lý tưởng nếu như độc giả, sau khi đọc Bronze Drum, rút ra được rằng Việt Nam kỳ thực là một vùng đất có cội nguồn sâu xa và có nhiều giá trị cổ xưa.

Bronze Drum hình thành trên chất liệu lịch sử, thế còn chất liệu cuộc sống, cụ thể là câu chuyện giao thoa/giao lưu văn hóa ở chính bản thân anh và gia đình anh, anh có định viết về nó?

Cuốn sách tiếp theo tôi sẽ viết về lịch sử gia đình tôi, cụ thể là câu chuyện về hành trình di trú của cha tôi, cũng như cuộc sống thời thơ ấu của ông ở Việt Nam. Mẹ và em trai của ông đều thiệt mạng trong một cuộc không kích của quân đội Pháp khi cha tôi mới 3 tuổi, điều này đã trở thành bi kịch lớn của ông nội và cha tôi. 

Một trong những điều tôi muốn kể lại trong cuốn sách tiếp theo của mình, chính là ảnh hưởng của sự kiện khủng khiếp đó qua nhiều thế hệ. Tôi chưa bao giờ được gặp bà nội nhưng sự vắng bóng của bà đã ảnh hưởng sâu sắc đến cuộc đời tôi cũng như cuộc sống của các anh trai và các con tôi. 

Tôi luôn cảm thấy bản thân mình đang phải trả giá cho chiến tranh mặc dù chưa bao giờ trực tiếp tham gia - dù với tư cách là một người lính hay một thường dân. Chiến tranh quả thực không có kẻ thắng người thua - tất cả chúng ta đều phải hứng chịu sự hủy diệt của nó.

Với anh, viết văn có mục đích hay sứ mệnh nào không?

Đối với tôi, tiểu thuyết là một công cụ với rất nhiều công dụng. Nó có thể được sử dụng để khuấy động cảm xúc, kích thích tư duy, kêu gọi hành động, củng cố ý tưởng hoặc đơn giản chỉ để giết thời gian. Không có giới hạn nào đối với tác động mà một câu chuyện có thể tạo ra nhưng cá nhân tôi luôn cố gắng để những câu chuyện của mình kích thích trí tò mò. 

Tôi muốn độc giả của Bronze Drum có thể tìm thấy nhiều kiến thức hơn, đồng thời tham gia hành trình tìm hiểu sâu hơn về lịch sử cổ xưa của Việt Nam. Nếu một độc giả đặt Bronze Drum xuống sau khi đọc nó và tự nhủ: "Đó là một câu chuyện thú vị, nhưng bây giờ tôi muốn biết điều gì đã thực sự xảy ra" có thể coi như tôi đã thành công rồi.

Giảng dạy văn chương giúp ích gì cho công việc sáng tác của anh không?

Viết và dạy bổ sung cho nhau. Nhờ viết, tôi trở thành một giáo viên giỏi hơn vì tôi hiểu được cuộc đấu tranh nội tâm của người nghệ sĩ. Bằng cách giảng dạy, tôi trở nên giỏi hơn trong việc khái quát hóa kinh nghiệm của mình và ngoại suy từ các ví dụ lịch sử. 

Tôi cũng cố gắng để tiểu thuyết của mình vang vọng với lịch sử văn học và được trò chuyện với các nhà văn lớn của các thế hệ trước. Và một thực hành viết tích cực đặc biệt có lợi cho học sinh của tôi khi tôi có thể chứng minh nhiều phong cách và cách tiếp cận để viết tiểu thuyết.

Anh là tác giả có thành tựu, anh có sợ cái bóng của chính mình?

Tôi cảm thấy thoải mái nhất khi áp lực và kỳ vọng của sự viết lách đều đến từ bên trong. Tôi tin rằng, mảnh đất màu mỡ nhất để có thể nuôi dưỡng nghệ thuật chính là sự cô đơn. Dù là một nghệ sĩ, tôi thấy mình vẫn có quyền được đi chệch hướng so với kỳ vọng của khán giả. Tôi luôn cố gắng làm cho mọi cuốn sách của mình trở nên khác biệt với những cuốn khác, đôi khi khác biệt một cách điên cuồng và triệt để.

Ý thức văn chương của anh là gì? Ví dụ như viết về những thứ để mọi người đồng cảm và chia sẻ, hoặc theo đuổi cảm hứng của riêng mình…?

Viết là cách tôi hiểu thế giới. Tôi sẽ viết nên những câu chuyện ngay cả khi chúng không có độc giả; tuy nhiên việc có độc giả mang lại cho tôi cảm giác có trách nhiệm hơn đối với họ, để gây dựng, giải trí và học cách thông cảm với người khác. Nó rất giống với việc khi một người biết rằng họ đang viết thư cho ai đó, nó sẽ trở thành một cuộc trò chuyện.

Anh đánh giá thế nào về tầm quan trọng của vốn tri thức văn hóa và ngôn ngữ trong văn chương?

Với tư cách là một nhà văn, thật hấp dẫn khi để người khác trả lời câu hỏi này thay vì chính bản thân mình. Bởi vì, khi nhìn từ quan điểm sáng tạo, việc coi tác phẩm của chính mình là "quan trọng" thật sự không hữu ích. 

Nhưng với tư cách là một độc giả, những gì tôi tìm kiếm về tầm quan trọng từ những tác phẩm của người khác bao gồm: sự phù hợp về văn hóa; sử dụng ngôn ngữ năng động và sáng tạo; sự hiểu biết sâu sắc về tâm lý con người; và khả năng tạo nên sự bất ngờ ở mọi cấp độ. Đối với tôi, được tham gia cuộc đối thoại văn học toàn cầu là một đặc ân và niềm vinh dự lớn lao.

Bronze Drum có thể khiến độc giả phương Tây tò mò về văn hóa và lịch sử Việt Nam một thời đoạn, thông qua những nhân vật được anh tô điểm thêm những sắc thái cảm xúc. Bronze Drum lồng những giá trị đương đại vào một thực tế lịch sử, dẫn đến một số sai lệch phục vụ mục đích sáng tác. Anh có thể giải thích rõ hơn giữa các lựa chọn lịch sử, huyền thoại và hư cấu?

Tôi tin rằng cả ba điều - lịch sử, huyền thoại và hư cấu - đều là những thành phần thiết yếu của việc kể chuyện. Sẽ rất khó để tách bạch chúng, cũng như nói rằng đâu là yếu tố quan trọng hơn. Nếu thiếu những tiền lệ lịch sử, các huyền thoại và hư cấu sẽ thiếu đi trọng lượng và sức sống. Nếu thiếu đi tính chất huyền thoại và hư cấu, lịch sử sẽ trở nên khô khan và học thuật.

Khi kể lại một câu chuyện lịch sử xảy ra cách chúng ta gần 2.000 năm, sẽ rất khó để không thay đổi một chút dữ kiện lịch sử và cảm quan để trở nên phù hợp hơn với độc giả hiện đại. Công việc của tôi là kể một câu chuyện tuyệt vời và lịch sử là một nguồn cảm hứng to lớn đối với tôi.

Bronze Drum nhận được nhiều lời khen tặng, cũng có những phê phán. Anh có thể chia sẻ những cảm xúc của mình về hai luồng ý kiến này?

Có những lời khen ngợi tôi rất đồng ý. Chẳng hạn, có những độc giả cho rằng điểm nhấn của cuốn tiểu thuyết là tình cảm chị em, cũng như tính chất nhân văn sâu sắc ẩn chứa bên trong những nhân vật lịch sử rất có ảnh hưởng này. 

Có những lời khen ngợi tôi không đồng tình - những lời khen này đa phần tập trung vào "tính chân thực", một điều mà tôi không chấp nhận vì bản thân là một người kể chuyện, không phải nhà sử học.

Tương tự, có những lời phê bình mà tôi đồng tình, như ý kiến cho rằng thái thú và tướng lĩnh người Hán mô tả trong sách quá hung ác. Cũng có những chỉ trích mà tôi không đồng ý, như đánh giá rằng không có đủ yếu tố chiến tranh được thể hiện trong cuốn sách. 

Rất nhiều cuốn sách viết về Việt Nam được xuất bản ở phương Tây có nội dung là cuộc chiến tranh của Mỹ ở Việt Nam, tôi không muốn chỉ viết một cuốn tiểu thuyết về chiến tranh khác.

Chân thành cảm ơn anh!

(*) Omega+ và NXB Hội Nhà Văn, 2024.