Người lao động sau tinh gọn bộ máy: Một vùng đệm khác

Sự kiện tinh giản lớn nhất trong quá khứ cho tới nay diễn ra vào khoảng năm 1987-1990 với hai cuộc giảm biên chế lớn nhất ở hai khu vực lao động chủ yếu lúc bấy giờ của quốc gia: Bộ Quốc phòng giải ngũ gần 450.000 quân nhân; và các doanh nghiệp nhà nước cho nghỉ chế độ 176 - tục gọi là "về một cục", kèm theo giải thể hàng loạt nhà máy xí nghiệp quốc doanh, vốn hầu như không tạo ra giá trị gia tăng trong nền kinh tế. 

Họ đều sẽ phải bắt đầu tự bơi, vì bầu sữa bao cấp - cả quốc nội lẫn quốc tế - đã cạn kiệt.

Vùng đệm của 30 năm trước

Gần 1/10 số cựu quân nhân được giải quyết công ăn việc làm bằng con đường xuất khẩu lao động, số còn lại phải tự xoay xở với đời thường. (Số liệu về cuộc giảm quân của Bộ Quốc phòng là theo trang web báo Nhân Dân ngày 27-11-2020, bài "Đại tướng Lê Đức Anh và cuộc giảm quân lịch sử"). 

Đây chính là thời điểm kinh tế phi chính thức ở Việt Nam phát triển nhất dưới nhiều hình thức sáng tạo độc đáo: kinh tế vỉa hè, kinh tế buôn lậu hàng "second hand" Nhật Bản, kinh tế "nghiên cứu hạt nhân" - tức bóc lạc vỏ cho ngoại thương…

Đây cũng là giai đoạn rừng ở Việt Nam bị tàn phá nhanh chóng nhất. Ở những miền có rừng, nhiều thanh niên không có việc gì khác ngoài vác rìu vào rừng, gần thì chặt củi, xa thì chặt gỗ quý, có sức, có điều kiện nữa thì đi tìm trầm. 

Đi trầm ở Bình Trị Thiên và đào đá quý ở mỏ Quỳ Châu, Nghệ An là trang sử bi thương cho nhiều thanh niên thời đó với những ký ức kinh hoàng về mất tích, cướp bóc, sốt rét, sập hầm…

Cuối những năm 1980, đầu 1990 cũng là thời điểm di dân tự do từ miền Bắc, miền Trung vào Tây Nguyên tăng đột biến, làm thay đổi vĩnh viễn vùng đất này về môi trường lẫn văn hóa. 

Chưa hết, thị trường lao động Việt Nam lúc đó có thêm một lực lượng kỳ lạ nữa, khiến cuộc tìm kiếm việc làm vốn đã cực kỳ cạnh tranh thêm phần căng thẳng: người vượt biên trở về theo chương trình hồi hương của Liên hợp quốc. Bức tranh chung với quốc gia lúc đó thật vất vả vô cùng, khi mà số việc làm mới được tạo ra từ khu vực chính thức rất ít.

Vùng đệm để một phần công ăn việc làm lúc đó được giải quyết là nông thôn quê nhà hay kinh tế vỉa hè, là manh nha FDI từ những công ty may mặc giày da đầu tiên, của Sài Gòn - Chợ Lớn, và Đài Loan, khi Bitis trở thành một trong những công ty liên doanh đi đầu (Việt Nam - Đài Loan) năm 1992, với số nhân công lên đến hàng ngàn. 

Nhà máy gia công của Nike bắt đầu mở ở Việt Nam, với cái tên nổi tiếng nhất là Pou Chen năm 1994. Số lượng công nhân của công ty này có lúc lên đến 100.000 người.

Không ngoa ngôn, FDI thâm dụng lao động giai đoạn đầu đã cứu một thế hệ thanh niên không rơi vào khủng hoảng thất nghiệp. 

Cũng FDI phần nào giúp những cử nhân, kỹ sư con nhà nghèo mới ra trường hồi đó biết dùng từ "kiếm việc", thay vì xin việc, để rồi phần nhiều số họ trong suốt phần đời tiếp theo, không còn quen với khái niệm có việc làm thì phải nhờ vả hay tốn tiền.

Hy vọng ở vùng đệm mới

Thời hoàng kim của miền Đông Nam Bộ, khi các nhà đầu tư Nhật Bản, Hàn Quốc vào dựng nhà máy sản phẩm điện gia dụng, điện tử đầu những năm 2000, nộp hồ sơ gồm giấy khám sức khỏe và chứng minh nhân dân tuần này là tuần sau có thể đi làm, cả công nhân lẫn nhân viên văn phòng. 

Cũng từ đó, ở một số khu vực thành thị, công nghiệp Việt Nam, người ta có thể tự tin "không làm hãng này thì làm hãng kia".

10 năm sau đó, việc lớn mạnh dần của hai công ty IT và viễn thông hàng đầu - đi lên bằng tận dụng cơ chế lai và những quan hệ tốt đẹp với khối khách hàng quốc doanh lúc đầu, sau đó duy trì phát triển bằng khả năng quản lý hiệu quả và tư duy vượt trội, mở ra thêm một con đường để tìm kiếm công ăn việc làm - thực sự tạo ra rất nhiều cơ hội việc làm công bằng và rộng mở hơn.

Một người bạn của người viết, vốn là quân nhân ngành truyền tin, mật mã của quân đội, phỏng vấn làm cho Viettel đạt và được nhận với điều kiện: Viettel đồng ý nhận làm, còn sao để có thể rời đơn vị cũ để đi được là việc của ứng viên trúng tuyển. 

Mức thu nhập sau khi chuyển việc của viên đại úy này sau đó là gấp mười đơn vị cũ, và cường độ làm việc, cũng gấp chừng đó lần, và anh vui vẻ chấp nhận thách thức.

Khác biệt giữa xin việc và kiếm việc, một phần, cũng tạo nếp nghĩ cho một thế hệ sau này - về ranh giới rõ ràng giữa khu vực FDI - tư nhân, và khu vực công, về quyền hạn và trách nhiệm cũng như thụ hưởng từ kết quả công việc. Sự khác biệt mà giờ đây có cơ hội được giảm thiểu khi tương lai gần, một làn sóng dịch chuyển lao động sẽ phải diễn ra.

Con số nhân sự bị đào thải - từ thiếu uyển ngữ nhưng chính xác về ngữ nghĩa, khỏi thị trường lao động khu vực công - đang "có thể là 100.000 nhân với 2 hoặc có thể là nhân với n", như lời Phó chủ tịch Quốc hội Nguyễn Thị Thanh nói tuần trước (laodong.vn 25-3, "Quan tâm đặc biệt đến đối tượng nghỉ sau sắp xếp bộ máy).

Vỉa hè, làng quê và FDI không còn là vùng đệm như 30 năm trước đây nữa, phần vì nó khó phù hợp với danh phận lực lượng lao động này đã và đang có, phần vì khu vực này vẫn đang bị lấp đầy bởi một lực lượng thường trực khác, trong bối cảnh AI đã chiếm nhiều công việc của những người thậm chí là rất lành nghề trong một số lĩnh vực.

Kinh tế tư nhân ở Việt Nam vẫn có những nét tương đồng về mặt quản trị như các công ty nhà nước, nhất là về quản trị nhân sự, nên vừa khi họ được trao cho sứ mệnh dẫn dắt nền kinh tế quốc gia, cũng là khi họ nhận lãnh thêm trách nhiệm hấp thu phần lớn một nguồn nhân lực lao động từ khu vực quốc doanh dạt sang.

Trách nhiệm mà 30 năm trước, không ai đủ sức để nhận lãnh, trách nhiệm mà để thực thi, khu vực tư nhân quốc nội có quyền được đòi thêm những quyền hạn chính đáng. Họ phải được đối xử như những khách hàng, chứ không phải là đối tượng quản lý của công quyền nữa. 

Một đại công ty FDI có thể khiến vị lãnh đạo thành phố phải truy vấn đến người đứng đầu sở thuế về khi nào và bao giờ thì VAT của người ta mới được hoàn, thì một ngàn công ty tư nhân nhỏ khác, có cơ hội nào để yêu cầu tương tự không? Có bao giờ được đặt câu hỏi VAT cả năm trời qua, chừng nào chúng tôi mới nhận được không?

Những lời hiệu triệu của các cấp lãnh đạo cao nhất hy vọng sẽ nhanh chóng đem lại những kết quả thực tế, rõ ràng, áp dụng được để hàng trăm ngàn việc làm mới được tạo ra, một phần trong đó là cho chính những người mà đồng cảnh ngộ với họ 30 năm trước, đã không thể có.■