Người Hà Nội trong ngõ

Khi viết dòng văn ấy (*), không rõ nhà văn Tô Hoài có ý “đính chính” hồn phố của Hà Nội thật ra là ở nơi ngõ hẻm hay không, nhưng những ngõ hẻm Hà Nội - hòa trộn lối sống quần tụ của làng và sự phồn hoa mặt phố - đã và đang kể những câu chuyện khác...

Trong ngõ Yên Thái - Ảnh: Việt Hưng

“Người ta cứ hát “ngõ nhỏ phố nhỏ nhà tôi ở đó, đêm lặng nghe trong gió tiếng sông Hồng thở than...”. Ngõ và phố giờ vẫn nhỏ nhưng chả nghe được tiếng sông, cũng chả ngắm được trăng vì ngõ trở nên xô bồ từ bao giờ rồi, cô ạ!” - lão nghệ sĩ nhiếp ảnh Quang Phùng trầm tư nhìn ra ngõ Hạ Hồi trước cửa.

Hồi ức mang tên Ngõ

80 năm sống giữa Hà Nội, lão nghệ sĩ Quang Phùng là chứng nhân cho sự biến đổi của những ngõ phố trên mảnh đất này: “Trên phố cổ có ngõ của ông đội trưởng đội xích lô, ngõ của dân anh chị giang hồ, ngõ của người bán rong, ngõ ăn - ngõ chơi - ngõ nhậu nhẹt... Ngày xưa, tôi nằm ở trong nhà buổi sáng thì thấy mặt trời, buổi đêm thì thấy ánh trăng.

Rồi mọi thứ đổi thay, cây thông cổ thụ, cây quỳnh cành dao rồi khóm lan tây trong ngõ Hạ Hồi đã bị người ta đốn hết. Căn biệt thự trước cửa được bán đi bán lại cả chục lần giờ thành mấy căn nhà có biển hiệu tiếng Trung Quốc”. Nhà nằm lọt thỏm giữa bốn bề nhà cao tầng mới tinh, ông lão nhiếp ảnh sáng sáng vẫn phải “canh” ánh nắng để chụp chùm khế đang mùa vàng rộm.

“Hai phút ánh nắng xiên qua vòm khế cũng đủ để làm nên một thế giới khác” - ông nói khi háo hức khoe bức ảnh khế được chụp trong một khoảnh khắc hiếm hoi trong ngày.

Ra khỏi cửa ô Cầu Giấy, gặp bà cụ bán cốm trên vỉa hè đường Xuân Thủy (Cầu Giấy, Hà Nội) lại nghe thêm một tâm sự khác. Khoảnh sân bé tí trong ngõ Đa Lộc nhà bà vẫn còn đủ thúng mẹt dần sàng để làm cốm Vòng. “Ngày xưa đi hết ngõ Đa Lộc là cánh đồng nếp cái hoa vàng để người làng Vòng làm cốm. Giờ đi loanh quanh chỉ thấy nhà trọ cho sinh viên thuê. Ra nữa ngoài cánh đồng chỉ thấy nhà cao tầng san sát” - bà cụ thở dài.

Không chỉ Hạ Hồi, Phất Lộc..., Hà Nội có những tên ngõ mới nghe tên đã... thương. Ngồi trong ngõ Tạm Thương uống rượu buổi chiều, hóng được câu chuyện truyền khẩu về cái tên ngõ xuất phát từ chuyện tình tang của mấy anh lính trạm xa nhà và mấy cô gái có tính thương người cũng đủ thú vị. Tạm Thương với đặc sản là rượu, giờ có thêm món nem chua rán trở thành tình yêu “chung thủy” của nhiều người, chẳng hề thương “tạm”. Đi loanh quanh chút nữa là gặp ngõ Huyện, ngõ Trạm, ngõ Cấm Chỉ với những hàng quán mở cửa thâu đêm.

“Tên của những ngõ Hà Nội phản ánh những thời kỳ đô thị hóa của vùng đất ven nội xa xưa, thuở Hà Nội hãy còn nhỏ hẹp. Trong bán kính chưa đầy một cây số quanh ô Chợ Dừa có cả ngõ Thổ Quan lẫn ngõ Quan Thổ, mà có những ba ngõ Quan Thổ đánh số từ 1 đến 3, Quan Thổ là Quan Trạm gộp với Thổ Quan.

Một loạt ngõ quanh một khu đất phía nam Văn Miếu đều được mang chữ Văn như nhắc nhở về một quá khứ ảnh hưởng sâu đậm của Nho học trên vùng ven kinh thành này: Văn Chương, Văn Hương, Huy Văn...” - kiến trúc sư trẻ Nguyễn Trương Quý, tác giả của ba cuốn sách về Hà Nội Tự nhiên như người Hà Nội, Ăn phở rất khó thấy ngon, Hà Nội là Hà Nội, thống kê. Mới biết những hồi ức về ngõ chẳng phải là câu chuyện của riêng người già.

Quán rượu ông Thọ nổi tiếng với những món đặc trưng thời bao cấp trong ngõ Tạm Thương - Ảnh: Kỳ Mai

Quẩn quanh trong Ngõ

Còn ông lão nhiếp ảnh Quang Phùng bảo người ta khổ quá, cùng đường mưu sinh mới bám lấy ngõ. Người bán hàng vặt phải có khách quen, có khi ra chỗ khác lại chẳng biết làm gì để sống. “Ngõ giờ hỏng hết rồi, cô ạ. Hà Nội cái gì cũng nhỏ mà người thì cứ ních vào từng ngày. Một ngõ vài chục hộ chia nhau bán đủ loại theo ca sáng - trưa - chiều - tối - khuya. Ngõ bỗng dưng chất đống đồ, thành ra nhếch nhác”.

Bà cụ Gái - một cư dân lâu năm ở phố cổ Hà Nội - bảo: “Các cụ ở được thì đời con đời cháu cũng ở được”, cả nhà bà vẫn sống chung trong một căn nhà bé tí trong ngõ. Ngày ngày, bà cụ đi tha thẩn trong ngõ tối ẩm ướt, nơi cả năm có khi chả thấy mặt trời vì bên trên người ta cơi nới che hết ánh sáng.

Ngõ nhỏ và sâu đến nỗi hai người đi cũng phải tránh nhau, thành ra xe máy hay xe cải tiến chở vật liệu là phương tiện giao thông gây nhiều rắc rối nhất trong những ngõ Hà Nội. Nguyễn Trương Quý đã gọi những không gian sống hình hộp diêm bên lối ngõ sâu thăm thẳm là khối xếp hình với những miếng ghép cổ quái khin khít. “Người ngõ nhỏ mua đồ đạc theo kích thước của ngõ chứ không phải theo diện tích căn nhà. Nhà trong ngõ bề ngang không mấy khi rộng quá 2m, nên chỉ toàn những đồ đạc nho nhỏ”.

Chết lại về Ngõ

Ngõ phố, đời người. Rất nhiều người Hà Nội đã được sinh ra trong ngõ, sống chật vật xoay xở trong không gian hẹp của ngõ, chết trong ngõ rồi xương cốt cũng hóa vào một mảnh đất bé bé nằm lại trong ngõ.

Ngõ 103 phố Pháo Đài Láng (quận Đống Đa) ai nhớ được đường đi cũng là kỳ tài. Lối vào nhỏ, lại lắm chỗ rẽ ngoắt ngoéo theo đúng “chuẩn” của bờ ruộng xưa vì làng sau khi lên phố, người ta xây nhà cao tầng to rộng nhưng chỉ trừ ra chừng đó làm lối đi. Đến vài chục năm nay, nghĩa trang trong ngõ này vẫn nghi ngút khói hương, lọt thỏm giữa mấy chục tòa nhà cao ngất.

“Khoảnh đất này nguyên thủy là ruộng rau. Người nằm dưới những mộ này chủ yếu là người làng cũ. Sau này có ai chết, hỏa thiêu xong người ta cũng mang tro cốt về đây chôn. Âu cũng là người làng quần tụ với nhau cả” - ông Trương Văn Thất, “hàng xóm” của nghĩa trang này, kể.

Ngăn cách giữa “nhà” người chết và nhà người sống đôi khi chỉ là một bức tường gạch cũ - nơi thành chỗ đặt bếp than tổ ong của những nhà quá chật trong ngõ. Đất nghĩa trang nên ai cũng lấn một tí, lâu dần thành ra âm phủ với dương gian chả mấy cách biệt.

Hỏi người trong ngõ rằng nhà cao tầng cứ xây lên nườm nượp thế này, bao giờ nghĩa trang bị dời đi thì nhận được câu trả lời: “Ai mà biết được, sống ở làng phải để các cụ yên nghỉ ở làng chứ!”. Cứ như thể lờ đi chuyện làng đã lên phố, đường bờ ruộng đã thành ngõ, nhà cao tầng kín cả bốn bề.

(*) Tiểu thuyết Những ngõ phố, người đường phố (NXB Thanh Niên, 2004).

----------------------

Ngõ Tạm Thương - Ảnh: Việt Hưng

Ở thời ấy sông cũng là đường chính, tàu bè qua lại buôn bán. Hà Nội thành một cái làng - chợ, chợ - làng, mỗi làng một chợ, rồi chợ to bán buôn của nhiều làng. Hà Nội là kẻ chợ.

Từ làng lên phố

Đi về mấy làng cổ sót lại ở vùng đồng bằng Bắc bộ sẽ thấy cấu trúc đường làng ngõ xóm với cấu trúc phố, ngõ ngách là một. Phố là trục, nhánh là ngõ ngách. Phố thì ít, ngõ ngách mới nhiều. Ngõ ngách là kho chứa nguyên vật liệu, thành phẩm, nơi ở và sản xuất. Phố với những cửa hàng mặt tiền nhà ống, cửa gỗ bức bàn chỉ là nơi bán sản phẩm. Bởi vì phố cổ Hà Nội là phố phường, phường nghề, phố nghề.

Mỗi phố mỗi nghề, 36 phố 36 nghề. Phố nào làng đó. Ban đầu là mang hàng ở làng ra chợ bán cho dân kẻ chợ, về sau sản xuất ngay tại chỗ, tại chợ. Nên mới thấy có những cặp đôi phố - làng: Hàng Trống - Liêu Thượng, Lò Rèn - Hòe Thọ, Hàng Hòm - Hà Vĩ, Hàng Mành - Giới Tế.

Chẳng cứ trước đây, nay vẫn vậy. Nghề tổ của làng Ninh Hiệp (Gia Lâm, Hà Nội) là làm thuốc bắc, thuốc nam và nghề da, nhiều gia đình ở phố Lãn Ông và Hà Trung (quê gốc Ninh Hiệp) làm các nghề này. Ngõ ngách của phố Lãn Ông vừa là nơi sao tẩm, tán, sắc, chế biến, đóng gói thuốc vừa là nơi ở, mặt tiền chỉ là nơi bắt mạch kê đơn, bốc thuốc.

Ngõ là chính, phố có khi chỉ là phụ. Bằng chứng là nhiều đình chùa, đền miếu cổ của khu 36 phố nằm trong ngõ. Ngõ Tạm Thương có đình Yên Thái thờ Ỷ Lan, ngõ Hàng Hành có đình Phả Trúc Lâm, ngõ Quỳnh có chùa Quỳnh Lôi, ngõ Phất Lộc có đình Phất Lộc và đền Tiên Hạ, ngõ Huy Văn có chùa Huy Văn, nơi sinh vua Lê Thánh Tông...

Ngõ già, phố trẻ.Ngõ thì tĩnh, phố thì động.

Làng cổ nào cũng phải có đình, chùa, đền. Những ngõ Hà Nội có những không gian tín ngưỡng này chứng tỏ ngõ mới là gốc, phố là ngọn.

Bức chân dung khác của Hà Nội

Tuy nhỏ bé, chật hẹp nhưng điều đó lại tạo nên nét duyên kín đáo của ngõ. Hà Nội có nhiều ngõ, mỗi ngõ mỗi vẻ, ngõ một đầu (ngõ cụt), ngõ hai đầu, lại có ngõ ba đầu, bốn đầu. Chính cái hun hút tối của ngõ lại mang đến sự quây quần, ấm cúng, chung đụng chia sẻ, nhờ vả cởi mở - đó là cái chất hàng xóm tối lửa tắt đèn rất cần thiết để chống lại nhịp sống gấp gáp, lạnh lùng, khép kín của hôm nay.

Ngõ thì chung, đấy là không gian sinh hoạt cộng đồng hình thành tự nhiên mà phố không có, phố chỉ là nơi người ta đi lại, lướt qua nhau, nơi xã giao buôn bán... Ngõ không phải là đời sống Hà Nội cô đọng mà là sự cô đọng đã được cô đọng thêm lần nữa. Cái va chạm, hối hả, chen chúc trong không gian chật hẹp của ngõ làm Hà Nội đậm đặc thêm trăm lần.

Suy cho cùng, cấu trúc nhà hình ống của phố với nhiều gia đình (cùng hay không cùng huyết thống) sống trong đó chẳng qua cũng là một ngõ nhỏ. Mà có lẽ cả khu phố cổ với những đoạn ngắn, hẹp, lắt léo, chằng chịt, chia cắt rất tự nhiên đó mới chính là ngõ chứ không phải phố. Ngõ Trạm hay phố Trạm? Ngõ Ấu Triệu hay phố Ấu Triệu? Ngõ Hàng Hành hay phố Hàng Hành? Hay đổi cách gọi ngõ thành phố chỉ nhằm thỏa mãn cái mốt thích to?

Chất Hà Nội đặc trưng và hàm súc nhất chính ở ngõ. Ngõ là bức chân dung - chứng minh thư của Hà Nội. Ngõ cũng như người, vui và buồn, mơ mộng và thực tế, cơm áo với khách thơ... Ngõ là một tiểu Hà Nội như cái tiểu vũ trụ - con người vậy.

Về hình thức, ngõ là một nhánh của phố, ngõ có nghĩa là nhỏ, ở phía sau. Nhưng thực chất thì ngược lại, ngõ là xương cốt của phố, là nơi có một đời sống thực, có những câu chuyện thực. Đó chính là một khuôn mặt khác của Hà Nội - một khuôn mặt thực, khuất lấp nhưng đầy sôi động.