Sơn Tùng M-TP trong bộ phim Chàng trai năm ấy đang bị hoãn ngày công chiếu vì những lùm xùm xung quanh ca khúc chủ đề trong phim Chắc ai đó sẽ về - Ảnh: Facebook của bộ phim

Chỉ tiếc là ngay trong giới âm nhạc chuyên nghiệp cũng không có những luận cứ vững chắc cần thiết khiến không ít khán giả phân vân.

Bài viết này không chọn đối tượng để phán xét, mà chỉ nhân một sự kiện thử tìm các tên gọi đúng của đời sống âm nhạc chuyên nghiệp - vốn lâu nay vẫn quen nhìn với góc độ giải trí, nhận định cũng thiếu sự tham khảo từ các sự kiện có liên quan ở trong nước và thế giới.

Sáng tác trong tinh thần người hâm mộ

Âm nhạc vốn là một môn nghệ thuật phức tạp của việc hình thành các tác phẩm, mọi thứ dễ bị lẫn lộn giữa “của tôi hay của anh” bởi việc tư duy các tác phẩm có thể là tác phẩm khởi tạo nguyên bản (original) hay phát sinh từ nền hay một phần từ sáng tác của người khác (inspiration).

Việc thưởng thức và quá hâm mộ luồng tác phẩm nào đó cũng là một trong những nguyên nhân của giai đoạn tự ám thị (self-suggestion) khiến mình trở thành kẻ trộm mang tính vô thức hay chủ ý, tạo ra những tác phẩm “na ná”.

Dù là một trong những nhóm nhạc được coi là huyền thoại của thế giới, nhưng Led Zeppelin vẫn vướng sâu vào nhiều vụ kiện tụng của việc “na ná” như vậy. Tay sáng tác chính của nhóm nhạc - Jimmy Page - được coi là linh hồn tạo ra các tác phẩm để đời của nhóm, nhưng cũng bị không ít nghệ sĩ trên thế giới đánh giá là một tay hết sức ranh mãnh trong việc tái tạo ca khúc của người khác trở thành của chính mình ở mức hay, nhuần nhuyễn.

Những lời đàm tiếu nặng nề về Jimmy Page và Led Zeppelin nhiều đến mức giới âm nhạc chuyên nghiệp đã tìm thấy trong album đầu tay của Led Zeppelin chỉ có hai bài hát là Good times, bad times và Your time is gonna come là sáng tạo thật sự, còn bao nhiêu bài còn lại đều lấy ý, làm lại từ các tác phẩm của người khác.

Cũng như rất nhiều tay chơi guitar ở tuổi thiếu niên, đắm chìm qua nhịp điệu blues của các nhạc sĩ da đen, Jimmy Page đã cắt xén, dán vài phần ưa thích nhớ được và gọi tên nó là nhịp điệu của mình. Rất nhiều nhạc sĩ đã kiện Led Zeppelin nhưng sự mong manh của sự thật và tráo trở, cũng như sự giàu có đương thời của nhóm Led Zeppelin khiến luật sư của Jimmy Page luôn là người chiến thắng.

Câu chuyện nhỏ này có thể là một ví dụ tham khảo ở VN, cho nhiều nhạc sĩ chuyên nghiệp, cho đến những người chế tác nghiệp dư không bao giờ có thể xướng âm và đập nhịp nổi cho chính bài của mình.

Đầu những năm 2000 đến nay, đã có không ít sáng tác bị tranh cãi như vậy, do không ít người sáng tác chịu ảnh hưởng và bị hấp dẫn về các làn sóng âm nhạc mới mẻ, ồ ạt du nhập vào trong nước.

Ngẫu hứng chuyên nghiệp và nghiệp dư

Kể từ khi nghệ sĩ Tupac Shakur tạo nên lịch sử của nhạc rap với 75 triệu CD được bán ra vào đầu thập niên 1990, việc ngẫu hứng sáng tác đã bước sang một trào lưu mới.

Có rất nhiều nghệ sĩ sáng tạo ca khúc của mình với trọn vẹn nguyên bản, nhưng cũng có những người ngẫu hứng từ sự hâm mộ một ca khúc, một ý, một nhạc nền của người khác.

Đầu thập niên 2000, cùng với trào lưu của karaoke, loại sáng tác trên nhạc nền của người khác (beat) là một thú vui của giới nghiệp dư VN, bao gồm những ca khúc hết sức cố gắng làm mới hoặc chỉ là một bài nhạc chế lời từ giai điệu có sẵn.

Và cũng từ đó, sự phân định về chuyên nghiệp - nghiệp dư, bản quyền hay bất hợp pháp đã được luật pháp quốc tế định danh rõ ràng.

Việc ngẫu hứng trên một bài hát được nghe trước đó, nếu như phần sao chép hiện rõ trên 25% nguyên gốc được xác định, là bất hợp pháp, hoặc được gọi là đạo nhạc. Và việc bảo vệ bản quyền sở hữu trí tuệ bao gồm cả phần hòa âm và các loại nhạc nền của người sở hữu.

Trong một ví dụ cụ thể, Nah - một trong những tay nhạc rap dòng underground rất nổi tiếng của VN - cũng có một bài ngẫu hứng từ tác phẩm Chiều một mình qua phố của nhạc sĩ Trịnh Công Sơn.

Tuy nhiên, Nah dựng hoàn toàn mới phần hòa âm cho tác phẩm của mình, làm rõ phần modify (mô phỏng, tái tạo cấu trúc) cũng như nói rõ đó là một ngẫu hứng từ một tác phẩm định danh rõ ràng. Do vậy, công việc này được nhìn nhận với góc độ chuyên nghiệp.

Còn trong trường hợp của Sơn Tùng, một bài hát viết mới hoàn toàn, nhưng dựa trên nhạc nền gốc của một ca khúc nổi tiếng (vẫn hay được gọi là beat) thì ở mức độ của người chuyên nghiệp, đúng ra phần hòa âm đó cần được cấu tạo lại với một định dạng khác và riêng để phục vụ ca khúc của mình.

Nếu quá yêu thích phần beat đó, Sơn Tùng có thể gửi thư mua bản quyền chính thức. Nếu không có phần cho phép bản quyền này, tác phẩm của anh rơi vào tình trạng bất hợp pháp. Dù chỉ dùng beat 50%, nhưng cho việc thương mại, cũng là bất hợp pháp.

Việc ăn vay vào phần sở hữu trí tuệ của người khác để làm ra cái của mình, vốn là những trường hợp của nhiều loại hàng nhái rẻ tiền của Trung Quốc mà người tiêu dùng vẫn phản ứng.

Nhạc sĩ Đỗ Bảo đã nói chính xác: nếu gọi việc dùng beat bất hợp pháp của người khác để làm ra tác phẩm được chấp nhận trên âm nhạc chuyên nghiệp thì đó là vấn nạn của lịch sử.

Đây có thể là tiền đề hủy hoại mọi thứ mang tính nguyên tắc của phát triển, ví dụ các hãng karaoke sẽ không bao giờ cần phải trả tiền bản quyền âm nhạc nữa, vì vin vào lý do người hát chỉ chế lời mới trên đó chứ không hát theo nguyên bản.

Thường thì sự kiện như của Sơn Tùng sẽ ít người quan tâm vì đó là chuyện ngẫu hứng trong môi trường nghiệp dư, nhưng chính sự non kém trong nhận định của các nhà sản xuất cũng như truyền thông đã khiến “bài hát mượn beat” này bị búa rìu dư luận của thị trường chuyên nghiệp, vốn vẫn có những quy tắc rõ ràng của nó.

Lâu nay những sự kiện như Sơn Tùng hay nhiều sáng tác khác vẫn bị gọi theo nhiều cái tên như bất hợp pháp, ăn cắp hay đạo nhạc... Thật ra đó chỉ là những từ ngữ mô tả theo khía cạnh của phía phát ngôn, đôi khi pha trộn thêm cảm giác tức giận trước việc một thị trường âm nhạc đang quá hỗn loạn.

Bên cạnh đó, giới chuyên môn âm nhạc với những người có vị trí cầm cân nảy mực lại chưa chứng tỏ được sự nhanh nhạy hay cập nhật của họ để đối phó với tình hình, mà vốn không có gì là phức tạp.

Các trường hợp gây tranh cãi trong âm nhạc VN cũng không khác gì trên thế giới. Thỉnh thoảng có sự kiện được minh bạch, nhưng cũng có những sự kiện dây dưa vô thời hạn, bởi không ít tác giả khi sa vào sai lầm thường hay chạy chữa bằng nhiều cách, thậm chí dựa lưng vào sự hâm mộ thiếu chuyên môn của khán giả. Các tranh cãi sẽ bất tận.

Nhưng vẫn có một sự thật khác ở phần sâu thẳm trong tim tác giả. Nếu với sự minh bạch và chân thành, khán giả có thể nghe thấy phần trả lời từ trái tim của một nghệ sĩ, hoặc họ chỉ còn nghe thấy tiếng vọng của phần bóng tối trong trái tim đó.