Người lái xe ôm quen ở đầu phố tôi là một người cực kỳ bận rộn, thời gian biểu một ngày của anh được chia thế này.

Mờ sáng, anh đưa rau củ quả từ ngoại thành (do chính gia đình anh trồng) vào phố, giao cho mấy quán cơm.

Gần 7h, anh đưa hai đứa trẻ con một gia đình quen tới trường, cái này là "hợp đồng" trả tiền bao tháng.

7h30, anh đưa một bà cụ đi chợ và đợi để đưa bà về. Rồi anh đứng luôn đầu ngõ đón khách vãng lai, được ai thì tốt.

Trưa, anh lượn qua các hàng cơm đã bỏ mối rau củ lúc sáng, xin nước gạo (đồ ăn thừa trút vào các thùng) chở về nhà cho lợn.

Phố Trần Hưng Đạo với hàng sấu cổ thụ có tuổi cả trăm năm - Ảnh: Trọng Chính

Tranh thủ cơm nước rồi vườn tược lợn gà xong xuôi, chiều anh lại chạy lên phố đón hai đứa trẻ con ban sáng từ trường về nhà. Sau đó là ca đón khách xe ôm thứ hai trong ngày, từ chiều tới tối muộn.

Tranh thủ lót dạ cái bánh mì hay bát phở, buổi tối, anh xe ôm "nhảy" sang công việc thú vị nhất của mùa hè Hà Nội: hái sấu.

Theo anh nói thì các con đường có những hàng sấu cổ thụ của thủ đô đều được thầu để hái, vào ban đêm, ở quanh hồ Gươm, dọc đường Trần Phú, Điện Biên Phủ, Trần Hưng Đạo, Bà Triệu, Tông Đản…

Với 500.000 đồng, cả con đường ấy sẽ là của anh, trong một đêm, muốn hái bao nhiêu thì hái, rủ bao nhiêu người thì rủ.

Việc còn lại là phải có mắt nhìn, có kinh nghiệm đánh giá xem sấu nhiều hay ít, quả to hay nhỏ.

Bởi 500.000 đồng là giá "thầu" cho đúng một đêm, nếu đêm trước đã có nhóm khác hái sấu, hoặc sấu còn non quá chưa bõ thu hoạch thì có khi lỗ.

"Anh "thầu" hái sấu Hà Nội mấy mùa rồi?" - tôi hỏi. "Xem nào… Mùa này mùa thứ 5 rồi đấy anh" - anh trả lời. "Thế thì thành chuyên gia về sấu Hà Nội rồi còn gì". "Vâng, gọi thế cũng được đấy".

"Tôi chỉ thắc mắc, dọc đường Phan Đình Phùng, Trần Phú, Bà Triệu… người ta bán sấu nhiều lắm, suốt cả mùa hè. Cứ hàng túi hàng túi, cành lá lồng phồng thì có phải chính là sấu hái từ cây ở phố ấy không?". "Trần Phú với Bà Triệu thì có, chứ Phan Đình Phùng thì không. Khu đó có cảnh binh đi tuần luôn, sao mà trèo hái sấu được.

Người ta hái sấu từ Thạch Thất, Sơn Tây và các vùng trung du đưa về bán, quăng ít cành lá ra vỉa hè để "ngụy trang" thôi. Thực ra gọi là sấu rừng cũng đúng, giống ấy vỏ dày, cùi mỏng, hạt to, hơi chát. Sấu Hà Nội vẫn là ngon nhất, vỏ mỏng mà chua thanh".

Đội quân hái sấu mùa hè đông đảo, và thường cũng chả xa lạ gì nhau. Tôi biết một đôi vợ chồng làm nghề đánh giày ở phố Trần Huy Liệu, cứ đến hè lại kiêm nghề hái và bán sấu.

Họ tiêu biểu cho những cần lao sống bám vào đường phố Hà Nội, thuộc và hiểu đường phố như lòng bàn tay. Với họ, cây sấu trồng lấy bóng mát vỉa hè cũng chẳng khác cây trái trong vườn nhà, người Hà Nội hưởng bóng râm, họ tận thu quả, mà cũng là để bán cho người Hà Nội.

Công ty Công viên cây xanh thống kê Hà Nội có 1.400 gốc sấu cổ thụ, ngần ấy sấu chắc đủ cho dân thủ đô nấu canh. Nhưng cho nhu cầu cạo vỏ trữ ngăn đá tủ lạnh và ngâm làm siro giải khát, lại còn đem biếu khách thập phương, thì cần đến những nguồn sấu từ ngoại thành.

Tôi đã vào tận vùng lõi rừng quốc gia Phong Nha - Kẻ Bàng, gặp những cây sấu hơn trăm năm tuổi. Những vè (rễ cây nổi gồ lên mặt đất - từ của dân đi rừng) sấu lớn như cánh buồm, người đứng lọt thỏm bên trong.

Chỉ có những vệt đốm trắng đan xen trên thân cây khiến người ta nhận ra đó là cây sấu. "Sấu này có quả không anh?" - tôi hỏi người dẫn đường. "Có, nhưng chát lắm, sấu rừng mà lại già quá - người dẫn đường nháy mắt với tôi - Cắn không khéo là trẹo cả hàm".

Ngắm cây sấu cổ thụ trong rừng, tôi nhớ những cây sấu ở Hà Nội. Rễ sấu đúng là cực khỏe. Như ở Phan Đình Phùng, con phố đặc biệt có hai hàng cây trên cùng một vỉa hè, nửa phố là những biệt thự Pháp xưa, cây có đất để bộ rễ phát triển nên không bật gốc bao giờ.

Đi dưới những hàng sấu ấy, dù ngay giữa trưa hè oi bức cũng mát rượi từ con người tới tâm hồn.

Vốn xưa quy hoạch Hà Nội thời thuộc địa, người Pháp không trồng cây ở vỉa hè các khu phố hàng (các cây ở phố được trồng ở khuôn viên tư hoặc đất làng từ trước).

Các trục đại lộ (boulevard) Boulevard Gambetta (nay là đường Trần Hưng Đạo); boulevard Carnot (nay là đường Phan Đình Phùng); boulevard Amiral Courbet (nay là đường Lý Thái Tổ)… thì hầu như chỉ có biệt thự, và cây xanh được trồng trong khuôn viên vườn (trước/sau).

Cũng trong quãng thời gian ấy, cây sấu được chọn trồng nhiều trên những phố có vỉa hè rộng trên 3m. Cây sấu lớn chậm, nhưng rễ cọc, tán gọn, thân thẳng, chống chọi được với gió to, lá rụng một mùa nhưng khô và dễ quét dọn, đặc biệt là không thu hút loại sâu bọ côn trùng nào.

Người Pháp nhìn cây sấu chắc đơn thuần để lấy bóng mát điểm trang cho phố xá, hẳn là không nghĩ đến những lợi ích khác mà cây sấu mang lại cho người Hà Nội đến mãi sau này.

Quả sấu được hái suốt cả mùa hè, và thanh nhã đi vào hàng chục món ăn đặc trưng của xứ Bắc.

Từ món đơn giản như dầm nước luộc rau muống, nấu canh chua thịt băm, tới vịt om sấu, tôm xào sấu, kỳ khu hơn thì có thịt chưng sấu.

Sấu sên với đường và gừng thành ô mai cho vào lọ đậy chặt cất đi, mùa đông lạnh ngậm một quả, vị chua ngọt thêm gừng cay, ấm nóng cả người.

Những trái sấu chín từ hàng rong trên phố cổ - Ảnh: Trọng Chính

Lá sấu, cành sấu dùng làm củi đun, người Hà Nội thời bao cấp thiếu thốn từng rất chuộng. Những ngày bão về, lá sấu rụng như mưa trên phố, trẻ con hò nhau mang bao tải ra gom lá trước khi mưa ập đến, bếp những nhà ở phố có trồng sấu luôn chất vài bao tải lá như thế.

Sau cơn mưa, cho đến tận bây giờ, vẫn luôn có những ông bà cụ nhẩn nha đi dọc vỉa hè, nhặt những quả sấu rụng xuống rãnh, chỉ một phố là lưng rổ.

Cây sấu lớn chậm và bộ rễ lớn nên nay đã không còn là lựa chọn tối ưu để phủ xanh cho nội ô Hà Nội.

Những hàng xà cừ đã bị dời đi, thay bằng bàng Đài Loan, lộc vừng, thậm chí là phong lá đỏ (ở phố Kim Mã, rủi thay nay đã không trụ nổi, phải thay). Liệu sấu rồi cũng sẽ chung số phận, và nếu thế thì bao giờ?

Nhưng ở các đô thị mới mở ở vùng ven, quy hoạch không gian sáng sủa từ đầu, thì cây sấu vẫn là một trong những lựa chọn tốt nhất.

Ở những Nam - Bắc Từ Liêm; Gia Lâm; Long Biên; Đông Anh... sấu đã đủ thời gian làm tầng làm tán, tỏa bóng mát và cho quả rồi.

Anh xe ôm quen của tôi, mùa hè đang chuyển nhịp sinh học sang vòng lăn của sấu.

Sáng, đưa trẻ con đi học và người già đi chợ.

Ra vỉa hè bán sấu.

Chiều đón trẻ con đi học về, rồi đi hái sấu để hôm sau có cái bán. Bớt tất bật hơn, thu nhập cũng khá hơn. Quả sấu cứ thế lăn, dài như đời người, dài hơn đời người.