Một ý tưởng cải cách y tế công cộng cho Việt Nam

Giáo sư Klaus Krickeberg. Ảnh: Nguyễn Xuân Xanh

Thật khó để viết về y tế công cộng vì những người hoạt động trong lĩnh vực này chỉ đồng ý với nhau về một điều: Trong những thế kỷ vừa qua, thành công lớn nhất của y tế công cộng là cải thiện sức khỏe của người dân và kéo dài tuổi thọ của họ. Tuy nhiên, người trong ngành thường bất đồng trong việc định nghĩa y tế công cộng là gì. Họ chỉ chia sẻ ý tưởng mơ hồ rằng: Y tế công cộng bao gồm các hoạt động liên quan đến toàn bộ các nhóm người chứ không liên quan đến con người, xét về mặt cá nhân, của các nhóm đó.

Hãy để tôi đưa ra ba ví dụ:

- Vào triều đại Hồng Đức (1442 - 1497), "Bộ luật Hồng Đức" được ban hành, trong đó cụ thể cấm việc bán thịt ôi và hạn chế hút thuốc lào.

- Vào thế kỷ 19, vai trò của các vi sinh vật như vi khuẩn và virus trong việc phát sinh một căn bệnh đã được phát hiện đối với nhiều căn bệnh đáng sợ nhất, ví dụ như bệnh lao và bệnh tả; quá trình này tiếp tục cho đến gần đây với Covid-19. Do đó, việc ngăn chặn một căn bệnh như vậy trở nên khả thi bằng cách chống lại tác nhân nguyên cớ của nó trong toàn bộ các nhóm người, chứ không riêng lẻ ở từng cá nhân.

- Nhóm ví dụ thứ ba có thể được liệt kê dưới tiêu đề "Hoạch định y tế, quản lý y tế, kinh tế y tế". Một bệnh viện mới được lên kế hoạch xây dựng chỉ với rất ít sự tham vấn nào đó của một bác sĩ y khoa; hầu hết các yếu tố tạo thành của nó như phòng thí nghiệm, các phòng ốc và tòa nhà được xác định bởi các nhóm người được dự kiến sẽ sử dụng chúng.

Sau các cuộc chiến chống Pháp và Mỹ, các cơ quan y tế Việt Nam đã cố gắng thành lập một hệ thống y tế công cộng như một "đồng đẳng" tự nhiên của hệ thống y tế. Nó có thể được mô tả như thế này:

- Ở mỗi trường đại học có khoa y thì cũng phải có khoa y tế công cộng.

- Các thành viên của khoa y tế công cộng được hưởng chế độ và điều kiện làm việc tương đương với các thành viên của khoa y.

- Việc học y khoa và học y tế công cộng là tương đương với nhau về điều kiện tuyển sinh, trình độ chung và các quyền mà sinh viên tốt nghiệp ngành y tế công cộng sẽ có.

- Chương trình học 6 năm y khoa cơ bản phải bao gồm một khóa học ngắn hạn về y tế công cộng, để mỗi bác sĩ y khoa biết một chút về nó.

Nhưng chẳng bao lâu, rốt cuộc chỉ có ý tưởng đầu tiên trong số này được hiện thực hóa: các khoa y tế công cộng được tồn tại. Còn ba yêu cầu khác nhìn chung hoàn toàn không được thỏa mãn. Các bác sĩ y khoa và các tổ chức của họ phần lớn chống lại những yêu cầu này và điều này được thể hiện rõ trong cơ cấu hành chính của toàn bộ dịch vụ y tế. Một số cơ quan hành chính khác cũng cố gắng quản lý lĩnh vực y tế công cộng mặc dù họ hoàn toàn không đủ năng lực và không thể đảm đương được việc đó. Ví dụ, hai bộ khác nhau đã cố gắng lập ra các kế hoạch chi tiết (chương trình giảng dạy) cho việc giảng dạy tại khoa y tế công cộng; nhưng những kế hoạch này là hoàn toàn thiếu tính khoa học, cũng như hết sức mâu thuẫn nhau.

Khái niệm y tế công cộng là một thứ gì đó xa lạ với người dân Việt Nam. Hãy để tôi minh họa sự thật này bằng một thực tế. Trong tiếng Việt, lĩnh vực sức khỏe công cộng được gọi là "y tế công cộng" ở khắp mọi nơi. Tuy nhiên, y tế có nghĩa là medical hoặc physician trong nhiều cách diễn đạt. Ví dụ, ngành y tế là medical profession. Bản dịch chính xác của health là sức khỏe, do đó public health phải là sức khỏe công cộng chứ không phải là y tế công cộng. Tôi khá chắc chắn rằng Việt Nam là quốc gia duy nhất trên thế giới mắc sai lầm này. Vì thế sau đây tôi sẽ luôn sử dụng thuật ngữ chính xác "sức khỏe công cộng".

Tôi làm việc trong ngành sức khỏe công cộng Việt Nam từ cuối thập niên 1980. Tôi đã đi thăm các cơ sở y tế ở hầu hết các tỉnh và tiếp xúc với họ ở tất cả các tuyến, từ trạm y tế thôn bản đến Bộ Y tế. Ở bất cứ đâu tôi cũng vấp phải những trở ngại được phác họa ở trên, với lý do là các cơ quan hành chính và bộ máy quản lý không đủ năng lực. Cuối cùng, tôi quyết định mô tả chi tiết cách ngành sức khỏe công cộng ở Việt Nam có thể hoạt động hữu hiệu và có ích như thế nào nếu không có những trở ngại như vậy. Điều này có thể giống như một giấc mơ, nhưng giấc mơ này có thể thành hiện thực và vô cùng hữu ích.

Tôi đã mô tả những điều trên trong một loạt 10 bức thư ngỏ mà tôi đã gửi cho giám đốc của tất cả các khoa y tế công cộng. Kết hợp lại, chúng làm thành một tài liệu dài, với các nhân tố xuất hiện theo một thứ tự phần nào lộn xộn (như trong hầu hết các giấc mơ!). Do đó, tôi sẽ chỉ trình bày ở đây những ý chính của nó, theo những gì tôi nghĩ là một thứ tự khá hợp lý.

Đây là ý tưởng bao trùm: Việt Nam cần có Viện Sức khỏe công cộng quốc gia (NIPH).

Viện này sẽ không phải là một bộ nhưng có quyền hạn ngang bằng trong lĩnh vực sức khỏe công cộng. Đặc biệt, nó sẽ đảm bảo rằng ba yêu cầu chưa thỏa mãn được mô tả bên trên cuối cùng sẽ được thỏa mãn. Một số nhiệm vụ khác của nó là hiển nhiên, cụ thể là tư vấn và giúp đỡ các cơ sở có liên quan đến sức khỏe công cộng, ví dụ Hiệp hội Sức khỏe công cộng Việt Nam và Đại học Sức khỏe công cộng Hà Nội, cũng như Viện Pasteur ở TP.HCM - nơi có các phòng thí nghiệm thực hiện một số chức năng trong lĩnh vực sức khỏe công cộng.

Ngoài ra, còn có một nhiệm vụ cực kỳ quan trọng phải được thực thi càng nhanh càng tốt. Tôi đã viết ở trên rằng ý tưởng sức khỏe công cộng là một cái gì đó xa lạ với người dân Việt Nam. Do đó, NIPH phải tổ chức các cách thức giáo dục dân chúng về nhiều mặt mà sức khỏe công cộng đang tồn tại xung quanh nó. Các phương pháp để làm điều đó trở nên phổ biến: các bài báo, các chương trình Internet hay các sự kiện đặc biệt…

Sau đây, tôi đề xuất một số nhiệm vụ kỹ thuật khác cho NIPH.

NIPH có thể tạo ra và điều hành một trung tâm giới thiệu việc làm cho những người được đào tạo về sức khỏe công cộng, cho phép các cơ quan, tổ chức chăm sóc sức khỏe công cộng được quảng cáo các vị trí còn trống cần được lấp đầy, và những người được đào tạo trong lĩnh vực sức khỏe công cộng có thể tìm được một vị trí thích hợp.

NIPH phải xây dựng Nhà xuất bản Sức khỏe công cộng Việt Nam để xuất bản sách tiếng Việt về lĩnh vực này và tư vấn cho những người làm việc trong ngành sức khỏe công cộng về các tài liệu hiện có.

Một số nhiệm vụ khẩn cấp của NIPH ít hiển nhiên hơn. Nhiều người Việt Nam biết đến Viện Vệ sinh dịch tễ trung ương (NIHE) và mạng lưới các trạm vệ sinh. Đây là một tổ chức y tế công cộng quan trọng. Như được thể hiện bằng từ "vệ sinh" trong tên của nó, nó chỉ liên quan đến các bệnh truyền nhiễm. Một Viện Quốc gia về bệnh không lây nhiễm tương tự là rất cần thiết. Viện này sẽ phụ trách việc ngăn ngừa các bệnh không lây nhiễm quan trọng trên toàn quốc (ví dụ bằng việc tiến hành các biện pháp chống hút thuốc lá). Viện cũng sẽ tổ chức phát hiện sớm các bệnh không lây nhiễm như hầu hết các dạng ung thư để cho phép điều trị sớm. Nó sẽ cung cấp các số liệu đáng tin cậy về tần suất các bệnh không lây nhiễm và tỉ lệ tử vong do chúng gây ra. Do đó, nó sẽ hoàn toàn khác với NIHE nhưng cả hai viện đương nhiên phải nằm dưới sự bảo trợ của NIPH.

Mặc dù NIPH sẽ không phải là một bộ, nó sẽ là một cơ quan của Nhà nước. Tuy nhiên, hiện nay có nhiều hoạt động y tế tư nhân không bắt buộc phải áp dụng các quy định của Nhà nước. Tôi đã thấy một bác sĩ tư nhân thậm chí không lưu giữ hồ sơ bệnh nhân; việc này gây hậu quả khủng khiếp cho sức khỏe của một số trẻ nhỏ mà ông ta điều trị. Những lạm dụng tương tự cũng tồn tại trong lĩnh vực sức khỏe công cộng tư nhân, chủ yếu là ở các bệnh viện tư nhân. Do đó, NIPH cũng phải xem xét kỹ những quy định nào của mình phải được áp dụng trong các cơ sở sức khỏe công cộng tư nhân. NIPH phải được trao quyền để đảm bảo rằng những quy định này thực sự sẽ được áp dụng. Điều này sẽ không dễ dàng và gặp rất nhiều sự chống đối.■

(Người dịch từ bản tiếng Anh: Đỗ Thị Thu Trà)