Miếng táo 13 tỉ euro

Minh họa

Ưu đãi đó không những hào phóng mà còn chỉ dành riêng cho Apple, không đối thủ cạnh tranh nào được hưởng ưu đãi thuế đặc biệt như vậy. Do vậy, cơ quan quản lý cạnh tranh của Liên minh châu Âu (EU) xem đó là trợ cấp nhà nước bất hợp pháp theo luật lệ của EU.

Với ưu đãi của Ireland, Apple chuyển tới hai phần ba lợi nhuận toàn cầu của hãng qua một số công ty đăng ký ở Ireland. Nhờ đó Apple chỉ đóng thuế 0,005% - 1% trên lợi nhuận ở châu Âu, trong khi thuế suất doanh nghiệp thông thường ở Ireland là 12,5%.

Phán quyết lịch sử

Trong bốn năm qua, EC đã xem xét những ưu đãi thuế hào phóng tương tự dành cho các công ty đa quốc gia để xác định đó có phải là trợ cấp nhà nước bất hợp pháp hay không. Những ưu đãi thuế của Luxembourg (cho Fiat) và Hà Lan (cho Starbucks) từng bị xem là bất hợp pháp.

Cả Fiat và Starbucks đều đang kháng cáo. Cơ quan quản lý cạnh tranh của EU cũng đang điều tra chế độ ưu đãi thuế của Luxembourg dành cho McDonald’s và Amazon.

EC cho rằng chế độ ưu đãi của Ireland dành cho Apple từ năm 1991 tới năm 2015 đã cho phép Apple ghi sổ doanh thu cho một “trụ sở” chỉ tồn tại trên giấy tờ và không thể nào kiếm được lợi nhuận nhiều như vậy.

Nhờ đó, Apple tránh thuế đối với gần như toàn bộ lợi nhuận từ doanh thu hàng tỉ euro qua việc bán điện thoại iPhone và các sản phẩm khác trên thị trường chung EU. Lợi nhuận của Apple được ghi sổ ở Ireland chứ không phải ở quốc gia sản phẩm được bán.

Bà Vestager đề nghị các nước khác, trong đó có Mỹ, nên xem xét lại cách Apple kinh doanh trên lãnh thổ của họ. Các nước liên quan có thể đòi một phần trong khoản nợ thuế của Apple cùng giai đoạn và nếu như thế, số tiền nợ thuế với Ireland và EU sẽ giảm xuống. Số tiền 13 tỉ euro cộng lãi là cao gấp 40 lần kỷ lục trước đây cho một vụ như vậy.

Apple có giá trị 555 tỉ USD trên thị trường chứng khoán và hơn 230 tỉ USD tiền mặt, trong đó hơn 90% được giữ ở ngoài nước Mỹ, nên phán quyết của EU nếu có thực hiện cũng chẳng làm suy chuyển tài chính hay mức chi tiêu nghiên cứu và phát triển của Apple.

Nhưng với Ireland, 13 tỉ euro là số tiền rất lớn: ngân sách y tế hằng năm của quốc gia 4,6 triệu dân này chỉ là 12,9 tỉ euro và tương đương gần 1/3 tổng mức thu thuế của Ireland trong năm 2015 (45,6 tỉ euro). Tính bình quân thì khoản tiền đó tương đương 2.830 euro cho mỗi người Ireland không kể già trẻ lớn bé.

Phán quyết này đã bị Apple cùng Ireland phản ứng dữ dội và có thể gây bất hòa chính trị giữa Mỹ và EU. Bộ Tài chính Mỹ nói rằng phán quyết này có thể tác hại cho tinh thần hợp tác kinh tế giữa Mỹ và EU. Apple và cả Ireland cho biết sẽ kháng cáo.

Trong nhiều tháng qua, nội các và giới chức trách ở Ireland đã chuẩn bị tinh thần đón nhận một kết cuộc không vui từ cuộc điều tra của EC. Họ tự tin tiên đoán khoản nợ thuế mà EU sẽ buộc Apple trả cho Ireland đâu đó chừng mấy trăm triệu euro và Chính phủ Ireland dự định kháng cáo, bất kể là bao nhiêu.

Nhưng con số khổng lồ 13 tỉ euro cùng thông điệp của EU, cho rằng công ty giàu nhất thế giới và một nước thành viên EU đã thông đồng mấy chục năm qua để tránh thuế trên quy mô lớn, đã khiến Chính phủ Ireland bất ngờ. Thủ tướng Enda Kenny nói Ireland lâm vào tình thế “vô tiền khoáng hậu”.

Gọi phán quyết này là “kỳ quặc và quá đáng”, Bộ trưởng Tài chính Michael Noonan nói Ireland phải kháng cáo để bảo vệ tính toàn vẹn của hệ thống thuế Ireland và phản đối việc các quy định của EU về trợ cấp nhà nước xâm phạm quyền chủ quyền về thuế má của các nước thành viên.

(Ngoài thuế giá trị gia tăng đã thống nhất giữa các nước thành viên, EU không có thẩm quyền đối với thuế doanh nghiệp; các nước thành viên luôn có quyền ấn định thuế suất).

Chính giới Ireland đồng lòng trong vụ này. Đảng cầm quyền Fine Gael, Đảng Fianna Fáil đối lập chính và một số dân biểu độc lập làm bộ trưởng trong chính phủ liên minh đều ủng hộ chế độ ưu đãi thuế cho các công ty đa quốc gia, vì nó tạo ra hàng trăm ngàn việc làm.

Tổng giám đốc Apple Tim Cook chỉ trích EC không thèm đếm xỉa tới luật pháp Ireland và làm đảo lộn hệ thống thuế quốc tế. Trong thư gửi khách hàng, ông Cook nói tác động sâu sắc và tai hại nhất của phán quyết này sẽ là đối với đầu tư và tạo việc làm ở châu Âu.

Nhiều năm qua, Ireland đã chịu áp lực từ nhiều phía đòi nước này bỏ các chính sách ưu đãi thuế quá rộng tay với các công ty đa quốc gia. Áp lực không chỉ từ các nước châu Âu khác, mà còn từ bên kia bờ Đại Tây Dương.

Ở Mỹ, Ireland xưa nay bị chỉ trích nặng nề vì giúp các tập đoàn lớn giữ lợi nhuận ở nước ngoài, khiến thuế vụ Mỹ không đụng tới được. Các công ty đa quốc gia của Mỹ thường chẳng muốn chuyển lợi nhuận về Mỹ vì thuế suất 35% ở đó thuộc hàng cao nhất thế giới.

Hẳn nhiên các hãng lớn lo lắng khi EU quyết chí ngắm nghía túi tiền rủng rỉnh của họ, nhưng họ vẫn thà đóng thuế ở châu Âu hơn là ở Mỹ.

Từ đầu năm 2015, Ireland bắt đầu bỏ dần cơ chế ưu đãi thuế “double Irish” (tránh thuế hai lần qua ngõ Ireland) mà nhiều tập đoàn như Google, Facebook, Microsoft và Apple rất chuộng. Mẹo tránh thuế “double Irish” giúp các công ty chuyển lợi nhuận từ các nước thuế cao qua những nơi ưu đãi thuế.

Mẹo này thường được thực hiện bằng cách chuyển các khoản trả tiền bản quyền cho sở hữu trí tuệ sang một công ty ở Ireland, rồi sang một công ty con khác đăng ký thành lập ở Ireland nhưng lại đăng ký đóng thuế ở một nước không có thuế doanh nghiệp, chẳng hạn như Bermuda.

Nhờ đó, doanh nghiệp áp dụng cách này có thể giảm thuế suất thực tế của họ (hoàn toàn hợp pháp) xuống thấp hơn nhiều so với thuế suất hiện đã thấp của Ireland (12,5%), trong một số trường hợp thấp hơn mức 2%! Các hãng công nghệ và dược phẩm Mỹ rất thích mẹo này.

Đe dọa mô hình phát triển lâu năm

Cách đây 36 năm, Steve Jobs mở nhà máy sản xuất ở nước ngoài đầu tiên của Apple tại thành phố Cork. Lúc đó Apple chỉ sử dụng 60 nhân công, giữa lúc Ireland đang cố thoát khỏi cơn suy thoái kinh tế tưởng chừng chẳng bao giờ dứt.

Hiện nay, Apple có 6.000 nhân công tại cùng nhà máy đó. Sự hiện diện của Apple ở Cork có lẽ là hình ảnh tiêu biểu nhất cho việc Ireland biến đổi từ một xã hội nông nghiệp thành một trong những nền kinh tế hiện đại và sống động nhất châu Âu.

Phán quyết của EU không chỉ ảnh hưởng tới uy tín của Ireland với các đồng minh EU và giới đầu tư ở Mỹ, mà còn có thể đe dọa tính bền vững mô hình phát triển kinh tế của Ireland.

Tuy đã có từ hơn 60 năm trước, từ đầu thập niên 1990, mô hình này gần như chỉ tập trung thu hút đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI). Những công ty tới làm ăn ở Ireland có được các lợi thế như lực lượng lao động linh hoạt, tiếng Anh và luật Anh, quyền tiếp cận thị trường chung của EU và thuế suất doanh nghiệp thuộc hàng thấp nhất thế giới.

Nhờ đó dòng vốn FDI, nhất là từ các tập đoàn công nghệ Thung lũng Silicon, các công ty dược phẩm và y tế Mỹ, cuồn cuộn đổ tới.

Ngoài Apple, các công ty đa quốc gia như Microsoft, Intel và Pfizer hoạt động nhiều ở Ireland. Google và Facebook đặt đại bản doanh quốc tế của mình ở Dublin. Khoảng 700 công ty Mỹ hoạt động ở Ireland, sử dụng 140.000 nhân công, thường trong những công việc lương cao thuộc các mảng nghiên cứu và phát triển, kinh doanh, tiếp thị, tài chính và thiết kế.

Chỉ có Singapore tranh giành với Ireland danh hiệu điểm đến hấp dẫn nhất thế giới cho FDI. Khoảng 90% lượng xuất khẩu từ Ireland là của các công ty nước ngoài. Sự hiện diện của các công ty toàn cầu lớn này đẩy mạnh sự phát triển của các ngành nội địa mới, nhất là các hãng khởi nghiệp bằng vốn của chính người Ireland.

Khi hòn đảo Ireland bị chia cắt cách đây gần một thế kỷ, vùng tập trung công nghiệp lại nằm ở lãnh thổ nay là Bắc Ireland. Nền kinh tế của nước cộng hòa mới độc lập chủ yếu là nông nghiệp, lệ thuộc vào Vương quốc Liên hiệp Anh về nguồn vốn và hàng xuất khẩu, khốn đốn vì dân bỏ xứ ra đi, tự trói bằng chủ trương bảo hộ và suy sụp trong thời gian dài.

Cũng vào năm 1957, nhà kinh tế học Thomas Kenneth Whitaker, quan chức trong Bộ Tài chính Ireland, đã tư vấn với bộ trưởng mới rằng nếu tình hình không thay đổi, nước cộng hòa có lẽ nên tái gia nhập Vương quốc Liên hiệp Anh.

Chính sách công nghiệp của Ireland bắt đầu hình thành trong thập niên 1960; Pfizer là một trong những công ty đầu tiên tới Ireland, lập nhà máy ở Cork vào năm 1969. Sau khi Ireland gia nhập Cộng đồng kinh tế châu Âu năm 1973, lần đầu tiên nền kinh tế biết mùi thương mại tự do.

Khi tư cách thành viên EU trở thành một nhân tố kinh tế quan trọng, dòng vốn nhỏ giọt ban đầu biến thành con sông. Sau khi Cơ quan xúc tiến đầu tư IDA Ireland chuyển trọng tâm hoàn toàn sang FDI vào năm 1994, nó biến thành cơn lũ cuồn cuộn nhờ cuộc cách mạng kỹ thuật số. Cùng với tư cách thành viên EU, xu hướng số hóa đã tăng tốc tiến trình hiện đại hóa nhanh chóng của Ireland trong 25 năm qua.

Do quy mô nhỏ của nền kinh tế, Chính phủ Ireland hẳn không còn lựa chọn nào khác ngoài việc quyết liệt chống lại điều mà Ireland cho là hành động vượt quá thẩm quyền của EU. Bộ trưởng chi tiêu ngân sách Paschal Donohoe nói thông điệp từ Ireland rất rõ ràng: “Một nội các đoàn kết và một chính phủ đoàn kết để bảo vệ hệ thống thuế của chúng tôi và vai trò thiết yếu của nó trong việc tạo ra việc làm”.■