Mỏ quặng thiếc Thung Lùn ở Châu Hồng - Ảnh: TIẾN HÙNG

Bà Lương Thị Huân (70 tuổi) bật khóc khi nhìn căn nhà của con gái bị sụp lún, nguy cơ đổ sập. Đây là căn nhà thứ 232 ở xã Châu Hồng (huyện Quỳ Hợp, Nghệ An) bị nứt nẻ, sụp lún mà nguyên nhân được nhận định là do khai thác quặng thiếc làm cạn kiệt nước ngầm.

Những ngọn núi lở loét

Tuy nhiên, đây không phải là lần đầu tiên bà Huân và nhiều người dân xã Châu Hồng uất ức, phải bật khóc thành tiếng như vậy. Hàng chục năm nay, họ đã phải sống trong cảnh khốn khổ, khó khăn đủ bề chỉ vì mảnh đất này là thủ phủ khoáng sản.

Châu Hồng là thung lũng khá rộng được bao bọc bởi những dãy núi đá sừng sững, nhưng những dãy núi đó giờ đã lở loét sau hàng chục năm bị khai thác khoáng sản. Theo các bậc cao niên, ở đây chủ yếu là đồng bào Thái sinh sống từ nhiều đời. 

Trước đây, phía trước là những ruộng lúa bạt ngàn, trên núi có đủ mọi loại sản vật. Nông nhàn, họ vẫn thường đi dọc bờ suối tìm khoáng sản kiếm thêm thu nhập. Cuộc sống ở Châu Hồng khá sung túc, cho tới ngày doanh nghiệp khai thác khoáng sản đến. Đó là những năm cuối thập niên 1980 của thế kỷ trước. 

Hiện nay, trên địa bàn xã có đến 13 doanh nghiệp khai thác và chế biến khoáng sản. Có giai đoạn xã này có đến hơn 30 doanh nghiệp được cấp phép, chưa kể tình trạng khai thác chui. Cũng chính vì thế mà Châu Hồng còn được gọi là "thủ phủ khoáng sản".

Anh Nguyễn Văn Sáu (38 tuổi, bản Poòng, xã Châu Hồng) cho biết hầu hết đất nông nghiệp của dân bản đã được chuyển nhượng cho một công ty từ hơn 30 năm nay để khai thác quặng thiếc. 

"Ngày đó, công ty hứa sẽ khai thác theo kiểu cuốn chiếu. Cứ làm xong chỗ nào họ sẽ hoàn thổ chỗ đó rồi trả lại cho người dân canh tác tiếp. Nhưng chờ mãi, hơn 30 năm rồi vẫn không thấy họ trả" - anh Sáu nói và chỉ bãi đất trống đầu bản là ruộng lúa của gia đình từ hàng chục năm trước. 

Sau khi công ty khai thác xong, không hiểu sao thay vì hoàn thổ trả lại cho dân canh tác thì lại giao cho những doanh nghiệp khác tiếp tục khai thác, đồng thời làm bãi thải.

Bản Pòong đông đúc nhất xã Châu Hồng với 146 hộ dân. Tuy nhiên, cả bản nay chỉ còn vỏn vẹn 4,5ha đất sản xuất, trong đó nhiều diện tích là do người dân mới khai hoang. Nhiều hộ không có nổi mảnh đất canh tác, trong khi các mỏ quặng lại không chịu nhận người địa phương làm việc nên họ đành phải ly hương, mưu sinh xứ người.

Và nhiều giếng nước đã cạn trơ đáy. Nếu như ngày xưa người dân chỉ cần đi vài trăm mét, đến con khe gần đó là có thể dễ dàng lấy nước sinh hoạt. Nhưng nhiều năm nay, kể từ khi những mỏ quặng mọc lên, nước ở các con khe cũng không thể dùng được nữa vì ô nhiễm. 

Dòng sông Nậm Tôn chảy qua đây cũng ô nhiễm nghiêm trọng, đổi màu đỏ ngầu như máu. Quá trình khai thác, chế biến làm giàu quặng thiếc đã phát sinh nhiều kim loại nặng như asen, crom... ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe của người sử dụng nước.

Không chỉ thiếu đất canh tác, thiếu nước sạch, người dân cũng gặp khó trong chăn nuôi. Cả bản bây giờ số hộ nuôi trâu bò chỉ đếm đầu ngón tay. 

"Nhiều người không dám nuôi nữa. Nó cứ chết dần, chết mòn. Trâu bò ở đây muốn nuôi phải nhốt lại, lấy nước sạch về cho uống. Chứ thả rông rồi uống nước suối bị ô nhiễm, đằng nào cũng chết cả", bà Lương Thị May (45 tuổi) nói. 

Cách đây không lâu, bà May vừa phải mổ thịt con bò duy nhất của mình. Một ngày trước, nó lăn đùng ra chết, bên trong dạ dày chỉ toàn cát.

Những chiếc xe cà tàng đưa người dân đi mót quặng mưu sinh - Ảnh: TIẾN HÙNG

Những vết nứt kiểu này đầy rẫy ở nhiều nhà dân xã Châu Hồng - Ảnh: TIẾN HÙNG

Tài nguyên ra đi, nỗi đau ở lại

Sau nhiều năm khai thác quặng thiếc, nhiều doanh nghiệp rời đi nhưng không chịu hoàn thổ theo quy định, để lại những đường hầm dài hàng chục kilômet dưới lòng núi ở thủ phủ khoáng sản. 

Để kiếm kế sinh nhai, người dân địa phương đành liều lĩnh chui vào những đường hầm này mót số vỉa quặng ít ỏi còn sót lại. Nhiều vụ sập hầm đã cướp đi sinh mạng của nhiều người dân. Tuy nhiên, chỉ vì miếng cơm manh áo mà họ vẫn phải đánh cược với thần chết.

Đã 3 năm nay, Lương Văn Thành bất đắc dĩ phải trở thành trụ cột của gia đình và nuôi hai em nhỏ khi mới chưa đầy 19 tuổi. Ở bản Chảo, quê hương của Thành, gần như nhà nào cũng có ít nhất một chiếc xe máy cà tàng. Đây là phương tiện mưu sinh của họ.

Ruộng ít, rừng thì không có, mót quặng thiếc dường như là kế sinh nhai chính của người dân bản Chảo.

Cũng như bao gia đình, nhà Thành cũng có hai chiếc xe máy cà tàng. Đều đặn mỗi sáng, bố mẹ Thành, anh Lương Văn Tuấn và chị Lương Thị Hảo, lại tất bật mỗi người một chiếc xe chạy lên núi mưu sinh. 

Công việc của họ thường bắt đầu từ sáng sớm và sẽ xuống núi lúc chiều tà. Bữa trưa và cả vệ sinh cá nhân của dân mót quặng đều diễn ra trong đường hầm tăm tối, nguy hiểm này.

Lên THCS, Thành bỏ học rồi cũng theo bố mẹ vào lòng núi mót quặng. Thành nói rằng phần lớn thiếc trong các đường hầm này đã được doanh nghiệp tận thu hết, chỉ còn sót những mảnh nhỏ ẩn trong các tảng đá lớn bên vách hầm. Họ sau đó sẽ dùng búa đục đẽo, nếu không khéo hoặc đụng phải những vết nứt có sẵn thì đường hầm sẽ đổ sập bất cứ lúc nào.

Trong khi đó, do bỏ hoang đã lâu, những cọc chống bằng gỗ ở trong hầm cũng bị mục ruỗng, nhiều cọc gãy nát nằm chỏng chơ. Không muốn gắn bó với cái nghề đầy rủi ro này, một thời gian sau Thành theo bạn bè qua Trung Quốc làm lao động. Cuộc sống cũng chẳng khấm khá hơn là bao.

Trung tuần tháng 3-2019, Thành như chết lặng khi nhận được điện thoại của cậu em trai báo "bố mẹ chết cả rồi". Bắt xe về đến nhà thì không khí tang tóc đã bao trùm bản Chảo. 

Đám tang của bố mẹ Thành đã được tổ chức xong xuôi. Chàng trai trẻ ngơ ngác khi phải đại diện cho gia đình đến bắt tay cảm ơn họ hàng. Cùng gặp nạn với bố mẹ Thành còn có người phụ nữ ở nhà đối diện!

Hôm đó, như thường lệ, họ chui vào đường hầm do doanh nghiệp bỏ lại để mót quặng thiếc. Khi đang đục đẽo thì bất ngờ một tảng đá lớn đổ sập xuống, đè lên 3 người... Và đó chỉ là một trong hàng loạt vụ tai nạn sập hầm xảy ra ở Châu Hồng!

Sau những tai nạn chết người, dân mót quặng cũng lo sợ. Nhưng lòng núi cũng chỉ yên ắng được vài ngày, bởi sau đó sự túng quẫn lại thôi thúc họ tiếp tục mưu sinh với cái nghề đầy rủi ro.

Một người dân ở Châu Hồng đang cố khơi lại giếng cạn nước nhưng bất lực - Ảnh: TIẾN HÙNG

Người phụ nữ mót quặng thiếc vì ở nhà không có việc làm - Ảnh: TIẾN HÙNG

Dân kêu cứu với chủ tịch tỉnh vì hàng chục ‘hố tử thần’

TTO - Trực tiếp đối thoại với Chủ tịch UBND tỉnh Nghệ An Nguyễn Đức Trung, người dân xã Châu Hồng, huyện Quỳ Hợp mong muốn cơ quan chức năng sớm làm rõ nguyên nhân đất sụt lún, giếng cạn bất thường.