Linh hồn Ba Tư trên thành phố hương thơm

HỒ ANH THÁI

TTCT - Đến Shiraz thì nên đến vào mùa xuân. Đấy là thành phố của hoa hồng và vườn cây, thành phố của hương thơm và họa mi, thành phố của thơ ca và học vấn… Người Ba Tư từ cổ đại đã cho thành phố này nhiều danh xưng như thế.

Phóng to

Thành cổ Karim Khan ở Shiraz - Ảnh: Hồ Anh Thái

Ba Tư thời xưa có nhiều nhà thơ nổi danh trên thế giới. Nhưng chỉ có một người mà dân gian chọn để bói như bói Kiều ở ta: Hafez (1324-1389). Thơ của ông đi vào lời ăn tiếng nói hằng ngày trong dân gian, đến mức hình thành một niềm tin rằng thơ Hafez bao trùm mọi khía cạnh đời sống. Cho đến ngày nay, trong nhà người Iran nào cũng có ít nhất hai cuốn sách: kinh Koran và tập thơ Hafez.

Bói Kiều theo kiểu Iran

Ở lăng Hafez, lúc chiều tà hệ thống loa văng vẳng giọng đọc thơ Hafez. Người Iran đến thăm lăng Hafez như nghi thức viếng thăm một đức thánh. Con vẹt mổ tờ giấy rút quẻ cho du khách. Cũng là một cách đoán vận may. Tôi tìm đến chỗ bói thơ Hafez. Người ta bảo giờ này chúng tôi đóng cửa rồi. Nhưng nhìn thấy người nước ngoài, tính thân thiện và mến khách của người Ba Tư lại nổi lên, ông bói thơ mời tôi vào văn phòng. Thật ra là văn phòng điều hành quần thể lăng. Bây giờ bạn hãy ngẫm nghĩ về tương lai, về hành trình sắp tới, sau đó hãy lật một trang sách bất kỳ.

Tôi lật một trang. Một bên là trang thơ nguyên bản, một bên là trang giải nghĩa. Một thứ thơ mà người dân có thể thuộc lòng nhưng không phải ai cũng cắt nghĩa được. Tôi giơ máy ảnh chụp lại hai trang sách để kỷ niệm.

Tôi ngồi yên một lát trong góc vườn ở lăng Hafez lúc chiều tà, nghe giọng đọc thơ vang vọng khắp vườn, nhìn những đoàn học sinh, du khách nườm nượp kéo qua trước mặt. Thơ ca đích thực qua nhiều thế kỷ vẫn còn sống động, vẫn còn tham dự vào đời sống.

Phóng to

Phế tích con bò có cánh bay - Ảnh: Hồ Anh Thái

Linh hồn Ba Tư hiện hữu trên phế tích

Du khách đến Shiraz đều đi tiếp một giờ xe nữa để đến với di tích thành Persepolis. Khu cung điện, đền đài xây hoàn toàn bằng cẩm thạch, đặc biệt là cẩm thạch trắng ngà, điểm xuyết cẩm thạch màu hồng, màu ngọc bích, ngọc lam. Bắt đầu khởi công từ năm 518 trước Công nguyên, rồi 150 năm sau đó xây bổ sung và hoàn chỉnh. Một kiệt tác, biểu tượng linh hồn và tư tưởng Ba Tư nhưng ở tầm quốc tế về kiến trúc và nghệ thuật. Nghệ nhân từ khắp nơi đã góp vào đó những cột đá trắng phong cách Hi Lạp, những đền đài mang dấu ấn La Mã, phù điêu trên đá phong cách Ba Tư, hòa trộn với màu sắc Syria, Thổ Nhĩ Kỳ, Ai Cập. Tiếng vang khắp bốn cõi.

Năm 320 trước Công nguyên, Alexander đại đế từ xứ Macedonia sau khi chinh phục Hi Lạp đã đánh đến Ba Tư. Ông đến thành Persepolis này, cho quân binh nghỉ lại hai tháng. Rượu đổ ra như suối trong hai tháng ấy. Cho đến một ngày, dường như Alexander đại đế nhớ đến chuyện một thế kỷ rưỡi trước đó, hoàng đế Ba Tư Xerxes đánh sang Hi Lạp và thiêu trụi thành Athens. Rượu đổ ra và lửa bùng lên. Alexander đại đế đã cố tình đốt thành Persepolis để trả thù cho thành Athens.

Cả thành Persepolis bằng đá làm sao mà cháy được? Việc khai quật khu di tích vào những năm 1930 cho thấy lửa đã bùng lên, thiêu đốt những cột đá trong cung Apadana, thiêu đốt 100 cái cột cẩm thạch của Bách Trụ Cung, làm dầm kèo bằng sắt và chì bị nung chảy. Mái vòm cung điện cứ thế mà sập xuống.

Phóng to

Lăng thi hào Hafez, mỗi trang thơ đều được đem ra bói - Ảnh: Hồ Anh Thái

Trước khi thành Persepolis bị đốt, Alexander đại đế đã vơ vét toàn bộ châu báu trong ngân khố của thành chất lên 3.000 con lạc đà, chuyên chở về xứ Macedonia của mình. Ông cũng cho bóc hết những lớp vàng dát lên cột đá, lên những bức phù điêu trên tường, trên các cầu thang. Xứ Ba Tư hồi ấy nổi tiếng nhiều vàng bạc châu báu, giàu sang bậc nhất dưới gầm trời.

Bây giờ di tích Persepolis là một trong những điểm du lịch đông đúc quanh năm của Iran. Người chen chúc đi lên những bậc thang rất rộng và rất thấp, ngày xưa thiết kế bậc thang thấp như vậy để các bậc đế vương, các sứ thần áo choàng dài có thể thong dong đĩnh đạc mà bước lên. Trên các cổng vòm, các sườn cầu thang vẫn còn những bức chạm khắc trên đá, miêu tả hoàng đế Xerxes ngồi trên ngai, hoàng thái tử Darius, sau này cũng là một đại đế, đang đứng chầu đằng sau.

Những bức phù điêu hoành tráng hiện diện sứ thần của 28 nước chư hầu, từ xứ Ethiopia đến Thổ Nhĩ Kỳ, Syria… với trang phục, kiểu tóc và những cống vật đặc trưng. Phía trên những cổng đá là hình linh hồn con người theo quan niệm Hỏa giáo, tôn giáo thờ lửa là quốc giáo thời ấy.

Cung điện một trăm cột đá giờ chỉ còn những cái bệ cẩm thạch, bên cạnh lăn lóc những mảnh vỡ thân cột vốn cao ngất. Ở lối cổng Toàn Xứ Môn (Gate of All Nations) vẫn còn ba cái cột đá cao gần 20m, trên đỉnh vốn là pho tượng những con vật đầu chim mình sư tử. Gần đó là những con bò có đôi cánh thanh thoát đang bay lên, những sphinx đầu người mình sư tử…

Bằng chứng vẫn còn sống động bày ra đấy: sự oai hùng một thời, sự giàu sang một thời, sự đa dạng văn minh một thời của đế chế Ba Tư, vốn trải rộng bao trùm khắp vùng Trung Đông, vùng Tiểu Á và sang cả một phần châu Phi ngày nay.