Năm 1994, tội ác diệt chủng bùng phát ở Rwanda. Ông Kofi Annan lúc bấy giờ là phụ tá tổng thư ký Liên Hiệp Quốc phụ trách các chiến dịch gìn giữ hòa bình mong muốn quân đội quốc gia nào đó can thiệp ở Rwanda nhưng không nước nào muốn. 

Eeben Barlow - giám đốc Công ty an ninh tư nhân Executive Outcomes của Nam Phi - đã đề nghị kế hoạch điều động 1.500 lính đánh thuê bình định Rwanda trong bốn tuần rồi bàn giao lại cho Liên Hiệp Quốc. 

Chi phí được tính khá hời 120 triệu USD. Ông Annan đã từ chối và nói: "Thế giới chưa sẵn sàng để tư nhân hóa hòa bình".

Bốn dịch vụ cơ bản của công ty quân sự tư nhân

Executive Outcomes ra đời năm 1989 ở Nam Phi là công ty đánh thuê đầu tiên hoạt động công khai chủ yếu trên địa bàn châu Phi, chuyên dập tắt các nhóm nổi dậy, bảo vệ các cơ sở dầu mỏ, mỏ kim cương và huấn luyện cho các quân đội đối tác với chi phí 40 triệu USD/năm. 

Câu chuyện gần 30 năm trước có thể sẽ dẫn đến kết quả khác nếu xảy ra gần đây khi các công ty quân sự tư nhân mọc lên như nấm mùa mưa.

Theo GS.TS Sean McFate tại Đại học Quốc phòng (Mỹ), nói chung các công ty quân sự tư nhân có thể cung cấp bốn dịch vụ cơ bản:

- Huấn luyện: Cải thiện năng lực của lực lượng an ninh khách hàng hoặc xây dựng lực lượng an ninh mới.

- Dịch vụ bảo vệ: Bảo vệ con người, địa điểm và tài sản khách hàng. Dịch vụ này gồm nhiều mô hình: Bảo vệ tĩnh như bảo vệ đường ống dẫn dầu hay tổ hợp công nghiệp; bảo vệ di động đối với người di chuyển hay đoàn xe chở hàng qua môi trường rủi ro cao; bảo vệ cá nhân (vệ sĩ) ở những nơi nguy hiểm. Các dịch vụ đặc biệt hơn có an ninh hàng hải, phát hiện và xử lý bom mìn, đối phó kỹ thuật. Nói chung thị trường ngách rất rộng.

- Trinh sát chiến lược: Khảo sát thực địa để thu thập thông tin nhằm xác minh tài sản hoặc thăm dò khả năng phòng thủ của đối phương.

- Hành động trực tiếp: Bí mật tiến hành hoạt động quân sự. Các nhiệm vụ liên quan gồm tìm và diệt, tịch thu tài sản, bắt giữ đối tượng, giải cứu người trong khu vực thù địch, phục kích mục tiêu hay đột kích vào lãnh thổ kẻ thù.

Hiện nay trên thị trường có hai loại công ty quân sự và an ninh tư nhân gồm: công ty hoạt động công khai và công ty hoạt động bí mật. Công ty công khai luôn muốn hoạt động hợp pháp giữa thanh thiên bạch nhật. 

Họ ủng hộ tính minh bạch và trách nhiệm giải trình đầy đủ theo các tiêu chuẩn kinh doanh ISO 28007 và ISO 1878839 của Tổ chức Tiêu chuẩn hóa quốc tế. Một số công ty tiêu biểu như Hart Security, Janus Global Operations, Olive Group (Constellis), Chenega Security, Patriot Group International.

Thậm chí một số công ty công khai như GardaWorld và AEGIS Security & Investigations còn trải qua quy trình kiểm tra và chứng nhận của bên thứ ba theo tiêu chuẩn quản lý PSC.1-2012 của Hiệp hội Mỹ về an ninh công nghiệp (ASIS). 

Tiêu chuẩn này đã được Viện Tiêu chuẩn quốc gia Mỹ (ANSI) thông qua để xác định các tiêu chuẩn hoạt động dành cho công ty an ninh hoạt động trong khu vực xung đột vũ trang.

Nếu có giấy chứng nhận ANSI/ASIS PSC.1-2012, công ty có thể thu hút nhiều khách hàng lớn như chính phủ hoặc các công ty dầu mỏ lớn. Trên thực tế nhiều công ty xem ANSI/ASIS PSC.1-2012 có giá trị tiếp thị hơn là cam kết thực hành tốt. 

Lý do: Các khách hàng làm ăn mờ ám không thích thuê các công ty được cấp giấy chứng nhận mà tìm đến các công ty hoạt động bí mật.

Rủi ro cao đi kèm với lương cao

Các công ty hoạt động công khai tuyển người thông qua các kênh công khai như đăng thông báo trên trang web công ty và các trang web việc làm. 

Ngược lại, các công ty hoạt động bí mật tuyển người theo kiểu truyền miệng hoặc lùng sục các mạng lưới không chính thức tập hợp lính đánh thuê có chung nền tảng quân sự, bản sắc văn hóa, ngôn ngữ...

Các ứng viên đơn độc cũng có thể đến khu vực chiến tranh đăng ký làm lính đánh thuê nhưng "lành ít dữ nhiều" vì dễ bị nhầm là nhà báo cải trang và có thể gặp nguy hiểm. Khu vực xung đột không có luật pháp và ít ai quan tâm đến người mất tích. Cách an toàn nhất là có đồng nghiệp đáng tin cậy giới thiệu.

Sau khi gia nhập công ty quân sự tư nhân, lính đánh thuê sẽ tham gia khóa huấn luyện. Nội dung huấn luyện cơ bản gồm huấn luyện sử dụng súng và chiến thuật cận chiến; huấn luyện cứu thương; huấn luyện bảo vệ gần; huấn luyện sinh tồn, ẩn náu trong đô thị và đào thoát; đào tạo ngoại ngữ và phong tục tập quán địa phương; huấn luyện các chuyên ngành như lái xe, điện đài.

Về lương bổng, công ty hoạt động công khai thường trả lương thấp nhưng bảo đảm công việc ổn định. Ngược lại, công ty hoạt động bí mật trả lương cao để bù đắp rủi ro. Lương thường được chuyển qua quần đảo Virgin (Anh) hoặc những nơi có luật bảo mật ngân hàng chặt chẽ và ít có trường hợp dẫn độ để che giấu nguồn tiền. 

Lính đánh thuê thường lãnh lương cao hơn quân nhân. Ví dụ ở Mỹ, họ lãnh từ 17.412 USD đến 462.765 USD với mức trung bình 83.487 USD/năm trong khi quân nhân Mỹ chỉ lãnh 63.816 USD/năm.

Theo một số nguồn tin, Công ty đánh thuê Wagner của Nga đã tăng lương tháng cho lính đánh thuê từ 3.000 USD lên 5.000 USD trước chiến sự Ukraine và lên tới 10.000 USD trong chiến sự hiện nay, trong khi quân nhân Nga chiến đấu ở Ukraine chỉ lãnh từ 163.000 rúp (2.350 USD) đến 217.000 rúp (3.140 USD) mỗi tháng. 

Lính đánh thuê còn có thể được hưởng bảo hiểm y tế, trợ cấp nghỉ hưu và nghỉ phép có lương. Tiền trợ cấp có thể cao hơn trợ cấp dành cho quân nhân.

Lính đánh thuê là ngành kinh doanh hoạt động trong bóng tối. Rất ít người biết danh tính của lính đánh thuê hoạt động ở Syria, Ukraine, Nigeria hay Yemen, ai đang quản lý họ và họ được trả lương bao nhiêu. Do đó rất khó thu thập số liệu chính xác.

Nói chung phần lớn các công ty quân sự tư nhân không đáng tin cậy, bởi lính đánh thuê hoạt động bí mật nên không có thông tin. 

Các cơ quan tình báo lại không sâu sát trong khi giới báo chí rất khó điều tra và hiếm khi phỏng vấn được lính đánh thuê. Các học giả gần như phụ thuộc hoàn toàn vào công việc của giới báo chí nên cũng không thể phân tích đầy đủ.

-----------------

Sự kiện đội bảo vệ công ty an ninh tư nhân Mỹ thảm sát hàng chục dân thường ở Iraq vào năm 2007 đã gây chấn động dư luận. Song đến nay, công cụ pháp lý quốc tế điều chỉnh hoạt động của các công ty quân sự tư nhân vẫn chưa có.

Kỳ tới: Xử lính đánh thuê theo luật nào?

Lính đánh thuê - những bí mật sau nòng súng - Kỳ 4: Đánh đu với thần chết

Sau khi can thiệp quân sự vào Iraq và Afghanistan, Mỹ đã mặc nhiên hợp pháp hóa hoạt động đánh thuê. Trong chiến tranh vùng Vịnh thứ nhất năm 1990 - 1991, ước tính cứ 100 quân nhân Mỹ thì có 1 nhân viên nhà thầu tư nhân hỗ trợ (tỉ lệ 1:100).