Lịch sử những ước mơ ngắm nhìn và phân chia thế giới

TTCT - 12 tấm bản đồ là những chứng nhân nổi bật của sự thay đổi về công nghệ vẽ bản đồ nói riêng và nhận thức của con người với thế giới nói chung.

Trong Lịch sử thế giới qua 12 tấm bản đồ (*), tác giả Jerry Brotton nói về cách mà các không gian được tạo lập cũng như thay đổi trong suốt chiều dài lịch sử, từ bản đồ trên tấm đất sét đầu tiên của người Babylon cho đến công nghệ Google Earth của thời hiện đại.

"Từ người Hy Lạp cho đến Google Earth, bản chất của bản đồ không phải để cố ý thay đổi bất cứ điều gì - ông viết trong phần tựa cuốn sách - Nhưng tất cả đều là chứng cứ cho thấy rằng: Có một cách để hiểu được lịch sử của thế giới chúng ta là khám phá cách thức không gian bên trong thế giới ấy được lập bản đồ như thế nào".

Ông khẳng định bản đồ tự thân không làm thế giới xoay chuyển khác đi, nhưng lại chứa đựng rất nhiều biến chuyển về mặt công nghệ, kỹ thuật cũng như tư duy của các cá nhân và thời đại tạo ra chúng. Và chính điều này đã từng bước hình thành thế giới ngày nay.

Từ suy ngẫm về vũ trụ…

Tiếp cận theo chiều thời gian, 12 tấm bản đồ mà Jerry Brotton lựa chọn phân tích trong cuốn sách đa số là những chứng nhân nổi bật của sự thay đổi về công nghệ vẽ bản đồ nói riêng và nhận thức của con người với thế giới nói chung.

Chúng là đại diện cho những thế lực nổi bật trong dòng lịch sử, từ Hy Lạp đến La Mã cổ đại, từ các đế chế Hồi giáo gắn liền với những cuộc thập tự chinh đến thời Trung cổ với ngọn lửa tôn giáo phực lên cháy bỏng... Chúng hoặc vẫn hiện tồn, nhưng cũng có thể chưa từng tồn tại.

Thậm chí vẫn là nghi vấn bất khả giải đáp như trường hợp của Ptolemy và al-Idrīsī - hai vĩ nhân cho ra đời những tác phẩm đặt nền móng cho ngành vẽ bản đồ, ấy vậy mà vẫn chưa ai tìm được bất cứ tấm bản đồ nào do họ vẽ.

Đi theo giai đoạn phát triển, Brotton luận bàn về những động lực mà từ đó bản đồ được tạo ra. Với người Hy Lạp cổ đại, bản đồ được tạo ra từ những suy đoán triết học và khoa học về nguồn gốc của vũ trụ và trật tự của vạn vật, chứ không phải từ bất cứ nhu cầu thực tế nào.

Nó là lời giải thích (bằng cả văn tự lẫn hình vẽ) về nguồn gốc vũ trụ và vị trí của loài người. Cũng vì lẽ này mà các bản đồ ở giai đoạn đầu thường có hình tròn với con người, muông thú, các vì sao, Mặt trăng, Mặt trời… bao trọn khu vực trung tâm, trong khi ngoài không gian "có người sống" chỉ được mô tả một cách chung chung là biển cùng với đại dương.

Brotton viết về một nghi vấn thú vị: Homer đã đưa bản đồ vào văn chương từ rất sớm. Trong sử thi Iliad, khi cuộc chiến giữa quân Hy Lạp và quân Troy lên đến đỉnh điểm, tiên biển Thetis - mẹ Achilles - đã nhờ thần rèn Hephaestus làm cho con trai nhiều món vũ khí, trong đó có một chiếc khiên khổng lồ khắc "bản đồ vũ trụ" - gồm 5 lớp vòng tròn đồng tâm, với trung tâm là Trái đất, bầu trời, biển cả rồi đến "hai thành phố xinh đẹp của phàm nhân"...

Điều này cũng tương tự bản đồ của người Babylon, cho thấy những suy tư về vũ trụ đã chiếm vị trí quan trọng trong ngành vẽ bản đồ nhiều thiên niên kỷ trước. Chính giai đoạn này đã đặt nền móng cho ngành khoa học bản đồ, khi giữa ngổn ngang của thành phố Alexandria vĩ đại, Ptolemy tạo ra phép chiếu cơ bản và hình dạng chữ nhật của tấm bản đồ sẽ được dùng đến 2 thiên niên kỷ sau.

… đến việc phục vụ một đức tin

Với cách tiếp cận liên ngành về cả khoa học, kinh tế, chính trị, tôn giáo, Brotton đã dẫn người đọc vào một hành trình mà bản đồ và các yếu tố nói trên tương tác lẫn nhau. Trong đó tôn giáo chi phối bản đồ bắt đầu từ thế kỷ 12, từ khi các nhà vẽ bản đồ Ba Tư lấy thánh địa Mecca làm vùng trung tâm để kiến tạo các tấm bản đồ.

Dẫu thế, các ghi chú về thánh địa này vẫn còn ít ỏi, cho thấy họ chỉ vô tình lấy nơi thiêng liêng mà mình hướng đến làm "tâm" quan sát. Trong khi một thế kỷ sau, dấu ấn Kitô giáo lại đậm nét hơn, trở thành tâm điểm, mà đại diện là tấm mappamundi được tìm thấy ở Hereford (Anh).

Không như bản đồ Hồi giáo phản ánh chính xác phần nào thực tế địa lý, những tấm mappamundi đầy tính ước lệ, chứa những địa điểm hư cấu xuất hiện trong kinh thánh, từ vườn Địa Đàng, thành Sodom đến cột Hercules... Bản đồ ở giai đoạn này là sản phẩm có mục đích truyền cảm hứng cho các tín đồ sùng đạo hơn là một vật giúp định hình không gian địa lý.

Theo sau tôn giáo là chính trị, bản đồ trở thành vật cống nạp đặc biệt thể hiện sự phân chia quyền lực. Ta thấy điều đó trong tấm Kangnido (Cương Lý đồ) mà triều Chosŏn dâng lên hoàng đế nhà Minh để tỏ bày sự thần phục trước một triều đại lớn, hay tấm bản đồ ra mắt vào thế kỷ 15 họa lại sự tranh chấp giữa Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha trong việc phân chia quyền lợi ở Tân thế giới.

Đến thế kỷ 20, bản đồ lại càng có vị thế quan trọng hơn khi phản ánh các xung đột có thể diễn ra qua góc nhìn đặc biệt của học giả Halford Mackinder - người vẫn được coi là cha đẻ khái niệm địa chính trị và địa chiến lược - xuyên suốt hai cuộc thế chiến, chiến tranh lạnh cho đến khủng hoảng dầu mỏ.

Bản đồ cũng góp phần vào khía cạnh thương mại, bởi nó là công cụ giúp các quốc vương Hồi giáo cũng như Hà Lan vươn lên trị vì, bành trướng sức mạnh. Ở khía cạnh này, bản đồ vừa là công cụ giúp con đường thương mại có thể mở rộng, vừa góp phần đưa các khu vực như Đông Nam Á, Nam Á… hiển lộ trước thế giới với những thế mạnh về tài nguyên và vị trí địa lý đặc biệt…

Brotton cho ta thấy tự thân bản đồ cũng đem lại tiền bạc và danh vọng cho chính những người bỏ công sức để hoàn thiện chúng, từ ngành kinh doanh atlas huy hoàng một thời của 3 thế hệ nhà Joan Blaeu (thế kỷ 17) đến 4 thế hệ nhà Cassini (thế kỷ 18, 19) - những người đã biến những tấm bản đồ trở nên nghệ thuật và đáng giá hơn…

Những suy ngẫm riêng

Không dừng ở cách tiếp cận liên ngành mang tính vĩ mô, Brotton còn viết về những thay đổi trong các cấu phần vi mô tạo nên bản đồ, từ những phép chiếu, sự ra đời của tỉ lệ xích cho đến việc phân chia các vùng khí hậu, chọn phương hướng chủ đạo hay hình dáng cơ bản nhất để tạo nên tấm bản đồ ở nhiều thời kỳ...

Ở đó ta được dẫn qua cả một lịch sử của những phép chiếu, từ phép chiếu của Plotemy, Mercator đến Peters, hoặc sự thay đổi của hướng chủ đạo, như các bản đồ Kitô giáo đặt hướng Đông lên trên cùng, trong khi bản đồ Hồi giáo lại chọn hướng Nam, còn bản đồ Kangnido lại hướng theo chính Bắc...

Từ bản đồ, Brotton nhìn lại tương quan của chính con người trong thế giới này thông qua các suy tư triết học thú vị. Theo ông, bản đồ đưa ra một đề xuất về thế giới thay vì chỉ phản ảnh nó.

Mỗi đề xuất này xuất phát từ những giả định và mối bận tâm chung của một nền văn hóa cụ thể, từ đó mà mỗi tấm bản đồ không chỉ kể về thế giới mà còn thuộc về chính thế giới này. Biện giải đó khá gần với điều mà triết gia Benedict Anderson, trong cuốn Imagined Communities: Reflections on the Origin and Spread of Nationalism (Những cộng đồng tưởng tượng...) đã nêu, với việc nhấn mạnh vai trò quan trọng của bản đồ trong việc xây dựng bản sắc tập thể, căn tính quốc gia, củng cố ý tưởng về không gian chung và số phận chung cũng như củng cố cấu trúc quyền lực trong và xung quanh các quốc gia đó.

(*) Huy Hoàng và NXB Thanh Niên ấn hành tháng 2-2025, Hoàng Ly dịch.

Jerry Brotton, sử gia người Anh, giáo sư chuyên ngành nghiên cứu Phục hưng tại Đại học Queen Mary, London. Ông đồng thời là người dẫn chương trình truyền hình, phát thanh viên và nhà phê bình. Ông viết chủ yếu về văn học, lịch sử, văn hóa vật chất, thương mại và quan hệ Đông- Tây, đặc biệt là trong thế kỷ 16, 17.

Ông sử dụng các phương pháp tiếp cận liên ngành, xem xét nghệ thuật, chính trị, lịch sử, văn bản du ký và văn học. Cuốn sách Lịch sử thế giới qua 12 tấm bản đồ của ông đã được dịch sang 11 thứ tiếng và chuyển thể thành series phim tài liệu được đánh giá cao trên BBC Four.