Nhật hoàng Naruhito và Hoàng hậu Masako vẫy chào người dân trong buổi xuất hiện đầu tiên của họ trước công chúng trên cương vị mới tại cung điện hoàng gia ở Tokyo ngày 4-5 - Ảnh: Reuters

Theo cuốn Từ điển tiếng Việt (của nhóm Hoàng Phê), "đăng quang" là một động từ cũ, được dùng với tính chất trang trọng, có nghĩa là "lên ngôi vua", ví dụ: Lễ đăng quang.

Đồng nghĩa với từ "đăng quang" - cũng trong cuốn từ điển trên - có thêm động từ "tức vị" (lên ngôi vua) và động từ "lên ngôi" (lên làm vua).

Tra tìm thêm trong một số từ điển Hán Việt, chúng tôi thấy có một số từ cùng chỉ nghĩa "lên ngôi vua" như: đăng cực (lên ngôi vua), đăng vị (lên ngôi), (lên ngôi), tiễn cực (vua lên ngôi),...

"Đăng quang" phổ dụng hơn "đăng cơ"

Có ý kiến cho rằng từ "đăng cơ" du nhập vào tiếng nước ta thời gian gần đây qua các bộ phim Hoa ngữ lồng tiếng Việt, và hóm hỉnh nhận xét: "Các báo, đài viết/nói "đăng cơ" chắc do xem nhiều phim cổ trang Trung Quốc như Hậu cung Như ý, Diên hi công lược... toàn thấy diễn viên lồng tiếng nói "đăng cơ", chứ không nói đăng quang, đăng cực gì hết...".

Ý kiến khác nhận xét: "Có thể dùng từ khai cơ, nhưng với một triều đại hoàn toàn mới, ví dụ nhà Đường thay nhà Tùy. Đăng cơ hoặc đăng cực là nghi thức nhậm chức đặc biệt của người cai trị mới"; "Cơ là gốc rễ, cơ sở, nền móng. Đăng cơ là phát triển, nối dõi truyền thống (gia tộc).

Đăng cơ thường dùng khi thái tử lên ngôi. Đăng quang thường dùng khi vua khác tộc họ lên ngôi. Tuy nhiên đăng quang qua quá trình sử dụng, hiện nay cũng có thể dùng cho thái tử lên ngôi. Còn vua mới không phải thái tử thì không dùng đăng cơ".

Đành rằng, dùng từ đăng cơ không sai, nhưng chúng tôi thiển nghĩ, báo chí nên dùng từ ngữ đã được Việt hóa quen thuộc, phổ dụng hiện nay là từ "đăng quang" là phù hợp hơn, không nhất thiết phân biệt trường hợp vua mới lên ngôi là đồng tộc hay dị tộc với cựu vương.

Cân nhắc khi sử dụng "từ mới"

Thực ra, từ "đăng quang" hiện ở nước ta được dùng trong nhiều trường hợp, chứ không chỉ trong trường hợp nhà vua lên ngôi, như những tít bài báo gần đây: Người đẹp Philippines đăng quang Hoa hậu Hoàn vũ Thế giới 2018, Chung kết Đường lên đỉnh Olympia 2018: Hoàng Cường đăng quang quán quân, Trịnh Bảo của Việt Nam xuất sắc đăng quang Nam vương Quốc tế 2019,..

Lại cá biệt có cuốn từ điển có mục từ đăng quang (燈光) với nghĩa duy nhất là: "ánh sáng của đèn" [Nguyễn Văn Khôn (1960), Hán Việt từ điển, Nhà sách Khai Trí], chứ không hề có mục từ đăng quang (登光) đồng âm với nghĩa là lên ngôi vua như chúng ta đang đề cập.

Trong cuốn từ điển tiếng Việt nêu trên còn có động từ "tức vị" đồng nghĩa với từ đăng quang, đăng cơ, nhưng lâu nay không thấy ai dùng.

Ở thế kỷ XIV, nhà văn hóa lớn, từng làm quan dưới 4 đời vua nhà Trần là danh sĩ Trương Hán Siêu, trong tác phẩm Dục Thúy sơn Linh Tế tháp ký đã dùng từ này để chỉ sự lên ngôi của vua nhà Trần: "Kim thượng tức vị chi nhị niên đông, dư tại kinh sư..." (Vào mùa đông năm thứ hai sau khi đức vua lên ngôi, ta đang ở kinh đô...).

Như vậy, dù có mặt trong nhiều cuốn từ điển tiếng Việt hiện hành, nhưng "tức vị" là một từ cổ, hiện nay không thấy xuất hiện, không còn phổ dụng nữa và dần đi vào quên lãng. Còn "đăng cơ" không phải là từ mới, nhưng vì lâu nay ít dùng, nên khi được sử dụng đã gây nên cảm giác lạ lẫm cho người đọc.

Cuối cùng, chúng ta dùng từ Hán Việt (kể cả từ cũ) đúng chỗ, đúng lúc, đúng sắc thái, có hiệu quả là điều cần thiết để giữ gìn và tôn vinh sự tinh tế, trong sáng của tiếng Việt; không nên chỉ với dụng ý là một cách sử dụng ngôn ngữ theo phong trào, mang tính "thời thượng", mà cần cân nhắc cặn kẽ, thấu đáo để đạt được hiệu quả giao tiếp tối ưu.

TTO - Người Nam Bộ hay nói rút gọn. Trong giao tiếp hằng ngày, thay vì nói "chút xíu" người ta thường nói "xíu".