Lăng Ba Vành với ngôi mộ hình mai rùa. Ba vòng thành bao quanh đã bị cây bụi phủ kín - Ảnh: Ngọc Dương

Vua Quang Trung - vị hoàng đế có số phận rất đặc biệt trong lịch sử Việt Nam. Sự đặc biệt không chỉ ở sự xuất thân của vua từ một người nông dân áo vải cờ đào, không chỉ ở tài năng quân sự kiệt xuất, mà ngay cái chết của nhà vua cũng khác thường. Cho đến bây giờ đã qua hơn 200 năm kể từ khi vua băng hà (1792), vẫn không rõ vua mất vì lý do gì, lăng mộ của vua nằm ở đâu. Hồ sơ này muốn trình bày lại toàn cảnh cuộc giải mã “bí ẩn lăng mộ vua Quang Trung” kéo dài ròng rã 75 năm qua.

Từ một gợi ý của linh mục Léopold Cadière - chủ bút tập san Đô Thành Hiếu Cổ (B.A.V.H) của Hội Những người bạn của Huế xưa, nhà khảo cứu Nguyễn Thiệu Lâu, giáo sư sử địa Trường trung học Khải Định (tức Trường Quốc Học Huế), đã tìm thấy một ngôi mộ hoang ở vùng đồi núi phía tây nam Huế vào năm 1941.

20 năm sau (1961), ông Lâu đã công bố kết quả cuộc tìm kiếm này trên tạp chí Bách Khoa (Sài Gòn) số 99 ngày 15-2-1961 với một khẳng định gây sửng sốt: đó là lăng mộ vua Quang Trung!

Gợi ý của linh mục Cadière

“Sở dĩ tôi đi tìm lăng ngài Quang Trung là do cha Cadière, một nhà khảo cứu, đã bảo tôi: “Le tombeau de Nguyễn Huệ est dans la région montagneuse, a l’Ouest de Hue. Cherchez le et vous en ferez une étude”. Dịch ra tiếng Việt như sau: Lăng Nguyễn Huệ ở trong miền núi, phía tây thành phố Huế. Ông hãy đi tìm lăng ấy và ông sẽ khảo cứu”.

Tại vùng đồi gần lăng Khải Định, giáo sư Lâu đã tìm thấy một ngôi mộ hoang bị đào bới, bao quanh là ba vòng thành, có một tấm bia bằng đá bị ai đó dùng búa rập lên các chữ Hán. Giáo sư Lâu khẳng định đây là lăng vua Quang Trung đã bị vua Gia Long cho đào bới, đập phá.

Bài báo được viết theo kiểu bút ký nên không đưa ra các phân tích, đối chiếu tư liệu. Vì vậy, hơn hai tháng sau, cũng trên tạp chí Bách Khoa (số 101 ngày 1-4-1961), tác giả Bửu Kế - bấy giờ là quản thủ thư viện Viện Đại học Huế (sau này là một nhà Huế học rất nổi tiếng) - đã phản biện bằng bài báo “Từ lăng Sọ đến lăng Ba Vành”.

Số là sau khi đọc bài báo của nhà nghiên cứu Nguyễn Thiệu Lâu, ông Bửu Kế đã đi khảo sát các lăng mộ ở phía tây nam Huế, trong đó có lăng Ba Vành và xác định: ở Huế không có lăng của triều Tây Sơn.

Điều khiến người ta lưu ý nhất là việc tác giả Bửu Kế đã tìm thấy trong tu viện Thiên An, nơi cất giữ toàn bộ tư liệu của linh mục L.Cadière (trước khi ông qua đời năm 1955), một tài liệu quan trọng liên quan đến lăng Ba Vành.

Ba Vành là lăng của Ý đức hầu Lê Quang Đại?

Tài liệu quan trọng mà tác giả Bửu Kế tìm thấy là lá thư của linh mục L.Cadière gửi ông R.Orbanb - bấy giờ là quan hội lý Bộ Hộ (một chức quan cai trị của người Pháp làm việc trong Bộ Hộ của triều Nguyễn), trợ bút của tạp chí B.A.V.H - nhờ xác minh: ai là người được chôn trong lăng Ba Vành; vì sao có việc đào và đốt người dưới mộ, đập phá bia; ngôi mộ sau này đưa vào đó là của ai?

Ông R.Orbanb yêu cầu Bộ Lễ triều Nguyễn xác minh và bộ này đã trả lời bằng phúc thư, cho biết đã giao phủ Thừa Thiên hỏi làng Cư Chánh (địa bàn tọa lạc lăng Ba Vành). Lý trưởng làng Cư Chánh trả lời: vào năm Thành Thái 13 (1901), lý trưởng của làng là ông Nguyễn Bút đã cho phép ông Vũ Bá Khương, một vị quan của Cơ mật viện triều Nguyễn, đưa người thân của mình vào chôn ở đó (tức ngôi mộ nhỏ mới chôn sau này, nằm phía trước ngôi mộ bị đào - PV).

Ông Khương khai lăng Ba Vành nguyên là của vị quan thượng thư Hộ Bộ kiêm Binh Bộ thời chúa Nguyễn Phúc Khoát, tên là Lê Quang Đại, tước hiệu Ý đức hầu, người làng Đồng Di (huyện Phú Vang).

Từ các tư liệu này, tác giả Bửu Kế đi đến kết luận: “Ta tạm tin rằng lăng Ba Vành không phải là lăng của vua Quang Trung”. 13 năm sau, trên tạp chí Đại Chúng số 1-1974, tác giả Lê Văn Hoàng (thư ký hội đồng kiểm kê, sắp xếp văn thư của nội các triều Nguyễn thời Bảo Đại) lại tiếp tục “Nói về lăng Ba Vành”. Bài báo này tiếp tục khẳng định: “Ngôi mộ (Ba Vành) chắc chắn trăm phần trăm không phải là mộ của vua Quang Trung”.

Với lời khẳng định “chắc như đinh đóng cột” của hai học giả uy tín về lăng Ba Vành, tưởng rằng việc tìm kiếm lăng mộ vua Quang Trung phải chuyển sang hướng khác. Nhưng không phải như vậy!

Công trình nghiên cứu của ông Nguyễn Hữu Đính

Lời giải đầu tiên về lăng Ba Vành

Năm 1975, ngay sau ngày giải phóng, kỹ sư lâm học Nguyễn Hữu Đính - chủ tịch Ủy ban Mặt trận Tổ quốc TP Huế - đã trở lại khảo sát lăng Ba Vành mà theo lời ông là “có vị trí, hình dáng và quy mô rất kỳ lạ”. Đến thời điểm này đã có bảy bài báo viết về lăng Ba Vành, nhưng có đến sáu bài phủ nhận là lăng Quang Trung. Điều đó lại thôi thúc ông Đính vào cuộc một cách quyết liệt và bài bản hơn.

Niềm tin của ông Đính nhân lên khi ông gặp được một nhân chứng rất quan trọng, đó là cụ Hoàng Viếng - thư ký riêng của linh mục L.Cadière vào những năm cuối đời. Cụ Viếng cho biết một lần vào năm 1955, linh cảm vị linh mục này sắp ra đi, ông Viếng đã hỏi: “Thưa cha, người ta nói lăng Ba Vành là lăng Quang Trung phải không?”.

L.Cadière trả lời: “Phải, phải”. Độ một tháng sau thì L.Cadière qua đời (6-7-1955, tại Huế, thọ 86 tuổi). Ngày 17-4-1986, ông Đính hoàn tất công trình khảo cứu “Lăng vua Quang Trung ở đâu? Lăng Ba Vành ở làng Cư Chánh, Huế có phải là lăng vua Quang Trung không?”.

Một ngày đầu năm 2016, nhà nghiên cứu Nguyễn Hữu Châu Phan cho chúng tôi xem bản thảo công trình nghiên cứu của thân phụ mình. Tác giả Nguyễn Hữu Đính đi đến kết luận: lăng Ba Vành không phải của vị quan có tên Lê Quang Đại.

Bởi vì quy mô lăng của một vị quan Hộ Bộ kiêm Binh Bộ không thể lớn hơn cả lăng các chúa Nguyễn, cũng như các vị quan đương thời có chức tước to hơn ông ta. Lăng Ba Vành là một ngôi lăng ngụy trang.

Theo ông Đính, ý đồ ngụy trang thể hiện qua việc sửa ngày tháng, niên hiệu phụng lập lăng ghi trên bia, khiến người ta tin rằng đó là lăng của Ý đức hầu Lê Quang Đại. Lăng Ba Vành chính là lăng của vua Quang Trung. Vua Gia Long khi chiếm lại ngôi từ nhà Tây Sơn đã cho quật mồ, lấy xác vua Quang Trung lên để trừng trị. Dấu vết ngôi mộ bị đào bới vẫn còn ở lăng Ba Vành.

Ông Đính còn đưa ra một phát hiện mới. Đó là các bài thơ của Ngô Thì Nhậm - một vị quan cận thần của vua Quang Trung - có một câu trong bài Cảm Hoài nhắc đến: “Đan Dương cung điện nhật tam thu”, một bài khác có tựa đề Khâm vãn Đan Dương lăng.

Như vậy, theo ông Đính, lăng vua Quang Trung có tên là Đan Dương. Đan Dương lăng chính là lăng Ba Vành. Nhà nghiên cứu Nguyễn Hữu Châu Phan cho biết ông Đính đã gửi bản thảo công trình nghiên cứu lăng Ba Vành đến các cơ quan chức năng. Nhưng ông không nhận được một phúc đáp nào cả cho đến khi qua đời năm 1995.

__________

Tưởng rằng lời giải bài toán lăng Ba Vành cũng chìm vào quên lãng cùng với sự ra đi của cụ già Nguyễn Hữu Đính, nhưng đã có một người trẻ tuổi hăng hái nhập cuộc. Đó là một thầy giáo vật lý...

Kỳ tới: Cuộc kiếm tìm 50 năm