Kinh tế vé số: Lợi nhuận xã hội và lợi nhuận doanh nghiệp

Năm 2022, tổng ngân sách thu được từ khai thác dầu thô là khoảng 70.000 tỉ đồng. Ngành xổ số kiến thiết miền Nam cũng đạt con số tương tự, nhưng chỉ trong 6 tháng đầu năm 2023. TP.HCM dẫn đầu với doanh thu khoảng 12.000 tỉ đồng. 

Các tỉnh miền Đông và miền Tây Nam Bộ sẽ dao động từ 1/3 đến 1/2 mức đó. Với tỉnh Sóc Trăng, ngân sách do công ty xổ số kiến thiết tỉnh nộp chiếm xấp xỉ 30% tổng thu ngân sách, đứng đầu trong các nguồn thu.

Kinh doanh vé số là ngành đặc thù hiếm có. Thứ nhất là độc quyền: chỉ duy nhất công ty xổ số nhà nước được phát hành vé số. Thứ hai là không bao giờ khách hàng than phiền. Và quan trọng nhất, không bao giờ lỗ.

Tăng ngân sách mà không phải tăng thuế

Một điều oái oăm nữa là sản phẩm phái sinh của vé số - số đề, dù phát sinh ở miền Nam, nhưng lại phổ biến hơn ở miền Bắc. Ngành xổ số ở miền Bắc những năm gần đây chỉ hoạt động cầm chừng, chiếm chưa đến 10% doanh thu toàn quốc, dù nó lại là cơ sở để nuôi sống một ngành kinh tế ngầm có quy mô lớn hơn phải mấy chục lần - nạn đánh lô đề. 

Lô đề ở miền Bắc dường như đã thành một thứ thói quen xã hội, từ thanh niên thất nghiệp, sinh viên đại học cho đến công chức nhà nước đều ghi đề, dò đề, thậm chí làm thư ký đề một cách rất thoải mái mà không ngán điều tiếng gì với xã hội.

Về khoa học kinh tế, xổ số là một công cụ đặc biệt mà nhà nước có thể sử dụng để tăng ngân khố, mà không phải tăng thuế. Dựa trên tâm lý hy vọng may rủi - thứ không bao giờ mất đi hay giảm sút trong đầu óc của hàng tỉ người trên thế giới, và bộ môn xác suất thống kê, hàng triệu niềm hy vọng được bán ra mỗi ngày. 

Vài phần triệu cơ hội trúng số, khi thành hiện thực, lại trở thành cảm hứng cho hàng triệu người nuôi tiếp ước mơ, hay đơn giản là có được niềm vui trong khoảnh khắc.

Rất nhiều người mua vé số vì tiện tay, vì cảm thương những phận đời bán vé, và nhiều người mua xong không bao giờ dò. 

Nhờ sự dễ dãi của khách hàng, bán vé số là một nghề dẫu khó khăn vất vả, nhưng luôn được coi là giải pháp hiệu quả cho vấn nạn thất nghiệp và có khả năng tiếp nhận gần như tức thì một số lượng không nhỏ nhân lực yếu thế, bị buộc phải rời thị trường lao động chính thức. 

Sự hiện diện của họ khắp hang cùng ngõ hẻm ở miền Nam trở thành một nét văn hóa, đôi khi phiền toái nhưng cũng dễ thương.

Chi phí đền bù tổn thất

Theo lý thuyết kinh tế công cộng, xổ số được xếp cùng loại với… bài bạc, như sòng bài, cá độ bóng đá, đua ngựa, và phần nào, là kinh doanh bia rượu, thuốc lá. Tức là để nó tồn tại, doanh nghiệp kinh doanh phải bỏ thêm một khoản chi phí khác - được gọi là chi phí đền bù tổn thất (hay "thuế tội lỗi" - "sin tax" hay "vice expense"), bởi mặt trái của những ngành này quá rõ ràng.

Lý giải dưới góc độ nào, xổ số vẫn là cờ bạc. Ngoài ra, nó còn kéo theo một chuỗi những ngành nghề cờ bạc bất hợp pháp khác, như lô đề. 

Việc ngày càng nhiều người hy vọng hay đặt cược càng lớn vào cơ hội may rủi - thể hiện qua sự tăng trưởng đột biến của doanh thu vé số - không thể được coi là kỳ vọng hay chiến lược phát triển của một địa phương hay quốc gia, cho dù trong ngắn hạn, đấy là giải pháp nhanh và dễ nhất để giải quyết bài toán thu ngân sách của địa phương, trong bối cảnh các nguồn thu đều gặp khó.

Nếu xã hội có nhiều người bán vé số hơn, nhiều tiền hơn được dồn cho giấc mơ thoát nghèo sau một đêm, đấy có phải là chỉ dấu cho một xã hội đang đi lên? 

Khác với ngành casino, nơi đa số đều quy định hạn chế người dân bản địa tham gia, kèm theo nhiều dịch vụ xa xỉ để khai thác hầu bao khách du lịch, vốn là dân có tiền, công nghiệp vé số không hướng tới người lao động chính - tức đội ngũ bán vé số trực tiếp, và khách hàng - tức người mua vé số. Hưởng lợi nhiều nhất là công ty phát hành và đại lý. 

Tiền của đa số người nghèo sẽ được gom về cho một tổ chức đại diện - công ty độc quyền của nhà nước. Tiền đấy nếu được tái đầu tư vào mục đích công cộng một cách đúng đắn thì đúng với mong ước của người dân. Lúc đấy lợi nhuận và hiệu quả phúc lợi xã hội mới được cân bằng ở mức độ tương đối.

Tuy nhiên, việc doanh thu xổ số được sử dụng thế nào là vấn nạn của rất nhiều quốc gia trên thế giới, do dễ hiểu là ở đâu có nhiều tiền dễ kiếm được, ngay cả khi hoạt động kiếm tiền đó chỉ là lấy từ túi người này bỏ sang túi người khác, chứ rất ít tạo ra giá trị, ở đó lập tức hình thành các nhóm lợi ích cục bộ, Việt Nam có lẽ cũng không là ngoại lệ. 

Vì vậy, câu hỏi có nên tăng lượng vé phát hành khi thị trường đang phát triển hơn dự kiến không thể chỉ nhìn từ góc độ kinh doanh.

Nếu chỉ nói chuyện kinh doanh, ai cũng sẽ muốn cung cấp thêm sản phẩm khi hàng đang bán chạy, nhưng liệu nhiều vé số hơn có phải là điều xã hội đang cần? 

Thế lưỡng nan này có thể trả lời khi ta nêu câu hỏi người giàu hay người nghèo mua vé số nhiều hơn, và rộng ra, khi xã hội phát triển hay lúc kinh tế gặp khó khăn. Xổ số ở Việt Nam phát triển được bởi lối sống, tính cách vùng miền, hay do cầu kéo, tức các chính sách cổ xúy ngành kinh doanh may rủi này. Hay tất cả những yếu tố đó?

Dù ở trạng huống nào, e rằng việc tăng lượng vé số phát hành, nếu chỉ để cho người trong cuộc quyết định, sẽ là điều ắt phải xảy ra, với một mức lợi nhuận lớn như vậy.■