Khoa học cũng cần ngôi sao đại chúng

Dù kéo dài chưa đầy 1 phút 30 giây, đoạn trích cuộc trò chuyện về vật lý lượng tử giữa Giáo sư vật lý và nhà truyền thông khoa học người Anh Brian Cox (sinh năm 1968) và Philomena Cunk, người dẫn series phim tài liệu nhại hài hước (mockumentary) Cunk on Life, đã thu hút hơn 4,6 triệu lượt xem YouTube của BBC. 

"Đây là lần đầu tiên tôi thấy giáo sư Cox không cười trong một cuộc phỏng vấn", bình luận được trên 20.000 lượt thích cho thấy hai ý: tài năng của nhân vật Cunk và nụ cười tỏa nắng của giáo sư Cox, gương mặt quen thuộc với những ai đam mê khoa học và hâm mộ các chương trình khoa học nổi tiếng.

Óc khoa học, máu nghệ sĩ

Năm 2011, một bài báo trên tờ The Independent ghi nhận sự gia tăng đột biến số lượng học sinh đăng ký dự thi các chứng chỉ nâng cao về vật lý, toán học và hóa học, vốn nổi tiếng là những môn học "khó xơi". Mức tăng đồng loạt và đều đặn suốt mấy năm này khiến các nhà giáo dục không thể lý giải, ngoài nguyên nhân duy nhất: hiệu ứng Brian Cox.

Chàng thanh niên Cox tự học và trở thành tay keyboard của ban nhạc D:Ream vào thập niên 1990, từng đứng đầu bảng xếp hạng Anh với ca khúc Things can only get better. Khi đã phần nào hiện thực hóa mong muốn thành một nghệ sĩ và lưu diễn khắp nơi, Cox lại quyết định theo học ngành vật lý tại trường đại học ở tuổi 23 vì đam mê khoa học trỗi dậy.

Năm 2003, Brian Cox kết hôn với nhà sản xuất truyền hình Gia Milinovich, một người có chung niềm đam mê khoa học. Đến năm 2008, khi Máy gia tốc hạt lớn (Large Hadron Collider) ở Geneva được đưa vào vận hành, với dáng vẻ tự tin nhờ kinh nghiệm đứng trên sân khấu, kèm cách ăn mặc bảnh bao, Brian Cox được lựa chọn để thay mặt các đồng nghiệp xuất hiện trên truyền hình giải thích công việc phức tạp mà họ đang thực hiện. 

Bước ngoặt trong sự nghiệp truyền thông đã đến khi anh gặp gỡ Andrew Cohen, nhà sản xuất của đài BBC. Cuộc gặp này đã mở đường cho sự hợp tác giữa đôi bên, khởi đầu với series Horizon. Với khả năng truyền đạt lôi cuốn, Cox nhanh chóng chứng tỏ năng lực của mình và được tin tưởng giao phó dẫn dắt một số tập phim riêng của mình.

Năm 2010, ông bắt đầu dẫn chương trình Wonders of the Solar System của BBC. Loạt phim này đã gây tiếng vang lớn, thu hút hàng triệu lượt xem, đưa tên tuổi của Brian Cox vụt sáng thành một trong những nhà truyền thông khoa học hàng đầu của Anh, tương tự như Sir David Attenborough. 

Sau đó, Brian Cox tiếp tục khẳng định tài năng của mình qua nhiều chương trình khoa học nổi tiếng khác như Wonders of the Universe (2011), Wonders of Life (2013) và The Planets (2019).

Năm 2016, Brian Cox lần đầu tiên ghi tên mình vào sách kỷ lục Guinness thế giới với tư cách là người bán được nhiều vé nhất cho một tour diễn khoa học mang tên Professor Brian Cox Live. Ông tự phá kỷ lục của chính mình trong năm 2017 và 2019. Tour diễn Universal - Adventures in Space and Time năm 2019 bán được 230.873 vé, một con số đáng kinh ngạc cho thấy sức ảnh hưởng to lớn của ông trong việc truyền cảm hứng và khơi dậy tình yêu khoa học cho công chúng.

Thực hiện một chương trình kết hợp khoa học và kể chuyện là cách Brian Cox dung hòa hai đam mê lớn nhất của đời mình: trở thành một ngôi sao đại chúng và chia sẻ kiến thức khoa học với mọi người. Ông tin rằng khoa học không chỉ là những con số và công thức, mà còn là những câu chuyện thú vị và đầy ý nghĩa.

Khoa học giản dị mà thật nên thơ

Điều gì khiến Brian Cox trở nên hấp dẫn đối với công chúng? Brian Cox thường nhắc đến nhà vật lý lý thuyết người Mỹ Richard Feynman (1918-1988), và triết lý của người tiền bối mà ông muốn cùng theo đuổi: con người là nguyên tử chiêm nghiệm về các nguyên tử.

Theo một nghiên cứu của Bobby Cerini được trích trên The Conversation năm 2017, các nhà truyền thông khoa học hàng đầu đều có chung một phương pháp tiếp cận: đặt khán giả làm trọng tâm. Họ suy nghĩ về việc mình đang nói chuyện với ai, ngôn ngữ như thế nào sẽ phù hợp và điều gì sẽ gây ấn tượng mạnh mẽ nhất. 

Những người truyền đạt hiệu quả có thể biến những khái niệm trừu tượng thành những điều dễ hiểu, đồng thời khơi gợi trí tò mò và niềm đam mê khoa học. Chính điều này đã giúp họ trở thành những biểu tượng truyền cảm hứng, vượt qua mọi rào cản về giới tính, chủng tộc hay tín ngưỡng.

Giáo sư Cox còn là một người kể chuyện tài ba. Chương trình của ông kết hợp các hình ảnh trực quan, đồ họa bắt mắt để minh họa cho các khái niệm khoa học, giúp chúng trở nên sinh động và dễ hiểu hơn. Ông cũng tạo ra một không gian học tập thoải mái, nơi khán giả không cảm thấy ngại khi đặt câu hỏi hay bị chê cười vì thiếu chuyên môn. 

Vị giáo sư luôn nhấn mạnh rằng khoa học không phải là một thứ gì đó cao siêu, khó tiếp cận. Ông cho thấy rằng khoa học hiện diện ở khắp mọi nơi trong cuộc sống, ai cũng có thể tìm hiểu và khám phá nó.

Trong một tập podcast tháng 8-2024, giáo sư Cox nói rằng "trung thực về tri thức" là điều cần thiết trong làm khoa học hay bất kỳ lĩnh vực nào khác. Thay vì chỉ đưa ra danh sách những gì mình biết, mỗi người nên công khai thừa nhận những gì họ không biết. Việc dạy và thảo luận về một chủ đề có thể làm sâu sắc thêm sự hiểu biết của chính người đó.

Chính nhờ sự hồn nhiên mình mang lại, Brian Cox trở thành cầu nối giữa tháp ngà học thuật và đại chúng, khiến khoa học không còn là môn vận động trí óc khép kín, mà trở thành một thứ ngôn ngữ chung. 

Đằng sau hình ảnh một "ngôi sao khoa học" ấy là triết lý sâu sắc: khoa học và nghệ thuật không đối lập, chúng đều bắt nguồn từ khát khao khám phá cái đẹp.

Thần tượng khoa học và tương lai

Với những đóng góp của mình, ông được Hoàng gia Anh phong tặng Anh quốc đế chương (OBE) lần đầu năm 2010 và nâng bậc năm 2020. Ông cũng trở thành thành viên Hội Vương thất (FRS) vào năm 2016, một trong những tước hiệu cao quý nhất trong giới khoa học ở Vương quốc Anh và trên thế giới.

Không chỉ là một nhà truyền thông khoa học, Brian Cox còn là một nhà hoạt động xã hội nhiệt huyết, thường xuyên lên tiếng về các vấn đề cấp bách như biến đổi khí hậu, ô nhiễm môi trường và tầm quan trọng của việc đầu tư vào khoa học và giáo dục. 

Theo ông, các trường đại học không nên giống như "băng chuyền sản xuất", nhận và xuất xưởng những con người làm một vài nghiên cứu này nọ, mà phải là "động cơ đổi mới" thực sự. Điều đó nghĩa là các trường phải vượt khỏi giới hạn nội bộ, tạo nên cầu nối giữa học thuật và xã hội để phát triển những giá trị đột phá nhằm giải quyết các vấn đề thiết yếu của cộng đồng. 

Ông nhấn mạnh tầm quan trọng của các trí thức của công chúng, những người không ngại chia sẻ, đối thoại và truyền cảm hứng, họ chính là chìa khóa giúp hệ thống giáo dục phát huy tối đa vai trò của mình, trở thành ngọn hải đăng dẫn lối cho sự tiến bộ của xã hội.

Brian Cox thường tranh luận về chính sách của các chính trị gia, dùng số liệu khoa học thực tế để đấu tranh cho sự thật, nhất là về vấn đề biến đổi khí hậu vốn còn bị phớt lờ. Những chương trình khoa học hướng đến đại chúng là cầu nối thiết yếu, vừa khẳng định sức mạnh của tri thức, vừa nhắc nhở chúng ta lắng nghe tiếng nói của tự nhiên. Vì xây dựng chính sách và ứng phó với các thách thức toàn cầu đều đòi hỏi một nền tảng khoa học vững chắc, đồng thời phải thấm đẫm tinh thần trách nhiệm.

Brian Cox luôn nhấn mạnh rằng trí tò mò là nền tảng của tri thức - ông khuyến khích trẻ em mỗi ngày hãy đặt câu hỏi "tại sao" và coi mỗi khán giả như một nhà khoa học tiềm năng. Theo ông, khoa học không phải là đích đến với những đáp án cuối cùng, mà chính là hành trình không ngừng khám phá và đặt ra những câu hỏi mới. 

Vì thế, ông mời gọi chúng ta hãy kể những câu chuyện khoa học bằng ngôn ngữ của trái tim - như cách ông biến những phương trình vật lý phức tạp thành lời kể chuyện đầy chất thơ: "Chúng ta là vũ trụ trở nên có ý thức, và sự sống là cách để vũ trụ hiểu về chính mình". 

Hay nói cách khác: "Khi nhìn ra không gian, chúng ta đang nhìn vào nguồn gốc của mình, vì chúng ta thật sự là con cái của các vì sao".

Cunk on Life là phần mới nhất trong loạt phim mà diễn viên hài Diane Morgan vào vai Philomena Cunk và khai phá cái vấn đề khoa học, lịch sử theo hướng hài hước. Tập với Brian Cox kết thúc bằng câu chốt hạ: "We're all in the Big Bang gang" (Chúng ta đều trong băng nhóm Big Bang).

Thoạt nghe thì câu nói này có vẻ ngớ ngẩn, song nó lại chạm đến một sự thật cơ bản và quan trọng về vũ trụ và vị trí của con người trong đó, đặc biệt lại trùng với quan điểm của Brian Cox. Do đó, đây có thể được hiểu là một lời nhắc nhở về nguồn gốc chung của tất cả mọi người. Bất kể chúng ta là ai, đến từ đâu, chúng ta đều có chung một điểm khởi đầu, một lịch sử chung kéo dài từ thuở sơ khai của vũ trụ.

Nghe "vô tri" nhưng thật ra sâu sắc cũng là tinh thần chung của loạt phim Cunk.