Sinh năm 1951 ở California, học hội họa và điện ảnh tại New York, Kathryn Bigelow đạo diễn mười phim truyện hầu hết có quy mô lớn: Zero dark thirty về đội đặc nhiệm CIA lùng bắt Bin Laden, The hurt locker về đội gỡ mìn Mỹ ở Iraq và hôm nay là Detroit.

Đêm hôm ấy... đêm gì?

Cuộc nổi loạn ở Detroit và đêm thảm sát tại khách sạn Algiers Motel diễn ra năm 1967 khi Bigelow mới 15 tuổi. 

Mong ước làm phim về sự kiện này lớn dần trong cô cùng những cuộc bạo loạn liên tiếp mà người da đen luôn là nạn nhân. 

Detroit ra mắt công chúng Mỹ hè năm 2017, vài ngày sau thảm kịch Charlottesville - Virginia xảy ra. 

"Nước Mỹ không quyết tâm nhìn thẳng vấn nạn chủng tộc, nên những cuộc nổi loạn chỉ có thể lặp đi lăp lại. Detroit là quá khứ nhưng cũng là hiện tại của chúng tôi" - Bigelow xác tín.

Detroit được cấu trúc ba phần. Phần đầu tiên mô tả năm ngày nổi dậy của dân da đen và sự đàn áp của an ninh khiến 43 người chết, 1.189 người bị thương. 

Châm ngòi nổ là cuộc đổ bộ của cảnh sát vô quán rượu, nơi một số cựu binh da đen từ Việt Nam về liên hoan. 

Kết hợp tài tình cảnh phục dựng với phim tư liệu, Bigelow đã làm nên không khí hỗn chiến khốc liệt "như chiến tranh ở Việt Nam", vẽ nên phần xuất sắc nhất của phim.

Trong phần hai, Bigelow chuyển cái nhìn vĩ mô từ thành phố sang cận cảnh khách sạn Algiers Motel, nơi đêm 25 rạng sáng 26-7, trung úy an ninh Krauss và hai thuộc cấp đã tra tấn mười khách da đen và hai cô gái da trắng giao du với họ, bắn chết ba thanh niên.

Dài 45 phút, những cảnh bạo động ngộp thở tái hiện chi tiết chứng từ lịch sử và lời khai nhân chứng, khiến người xem bị đạo diễn "khủng bố" chẳng thua đội an ninh khủng bố nạn nhân!

Phần ba là cuộc điều tra của sở công an và phiên xử mà Krauss lẫn thuộc cấp được tha bổng sau lập luận gian ngoa của chính quyền, của chủ nghĩa kỳ thị mang tính thể chế thông qua bộ máy an ninh và tư pháp. 

So với hai phần đầu, phần ba không mấy sáng tạo trong cách đạo diễn, như thể Bigelow đã dồn hết tâm sức vào hai phần trước.

Một cảnh của Detroit

Detroit và Soul music

Detroit 1967 không chỉ là cuộc nổi loạn lớn nhất của cộng đồng da đen ở Mỹ hay những cơn lũ xuống đường chống chiến tranh Việt Nam, mà còn là sự bùng phát của phong trào soul music.

Biên kịch Mark Boal và Kathryn Bigelow đã chọn Larry Reed - nhân vật lịch sử đang sống làm sợi chỉ xuyên suốt. 

Mở phim, giọng ca vàng của nhóm nhạc soul The Dynamics vui mừng được tin sẽ ký hợp đồng với hãng đĩa Motown, đồng thời chuẩn bị biểu diễn lần đầu tiên tại nhà hát trung tâm thành phố.

Đúng lúc Larry hạnh phúc bước lên sân khấu thì cảnh sát ra lệnh giải tán buổi hòa nhạc do có bạo loạn của cư dân da đen. 

Larry cùng bạn thân Fred chạy thoát, tá túc tại Algiers Motel. 

Cả hai thuộc nhóm mười người da đen bị Krauss bắt ra tra tấn. 

Larry được tha chết, Fred bị giết. Sau sự biến, Larry quyết định từ bỏ giấc mơ ca sĩ, chỉ xin hát hợp xướng trong các nhà thờ!

Tình huống nghiệt ngã nhân văn này không có trong lịch sử mà do Bigelow nghĩ ra để nói lên đêm 25-7 ở Detroit đã giết chết cuộc đời một nghệ sĩ như thế nào. 

Người xem nhói tim hình ảnh Larry thảng thốt khi nghe lệnh giải tán, và khi tất cả đã rời nhà hát, anh một mình tiến ra sân khấu, cất giọng a capella trước khán phòng trống không...! 

Cuộc đời nghệ sĩ trên sân khấu lớn của Larry mở đầu và kết thúc như vậy. Bigelow nói bà yêu nhất phân đoạn trên dù không phải cảnh phim ngoạn mục hay cảnh quay khó khăn.

Một cảnh của Detroit

Bước vào cuộc sống người khác

Xem Detroit, khán giả không chỉ thưởng thức kỹ thuật điêu luyện, diễn viên xuất sắc mà còn được uất đau một phần lịch sử nhân loại. 

Bằng tài năng, trí tưởng tượng và trái tim nhân ái, Bigelow đã vượt lên trải nghiệm riêng để đi vào cuộc sống của người khác, chia sẻ đớn đau của người khác.

Người viết nhớ mãi cảnh Krauss bắt tay chúc mừng hai thuộc cấp được tòa tha bổng. Kẻ chủ mưu cười nhẹ nhưng mắt giăng phớt lớp mây hổ thẹn, run rẩy - tích tắc đa tâm lý cho thấy tài năng của diễn viên và tinh tế của đạo diễn.

Phát hành ở Mỹ ngày 25-7-2017, Bigelow nói bà muốn người xem chứng kiến vụ việc trên khía cạnh con người, khi đặt mình trong hoàn cảnh của các nhân vật. 

Bigelow từng lo lắng không thể đưa câu chuyện Detroit lên màn ảnh nhưng những "ám ảnh" của sự kiện, cộng miên man bi kịch người da đen phải chịu trên đất Mỹ khiến bà khó nguôi ngoai. 

Bigelow đã thử và làm nên Detroit bằng cảm quan sứ mệnh cùng tay nghề xuất chúng. Phim khiến khán giả, trong đó có tôi, ngồi lặng yên rất lâu trước khi rời khỏi rạp, rời khỏi cuộc sống đau uất mình vừa tham gia trải nghiệm.

Nghệ thuật không thể phục sinh các điêu tàn nhưng bằng sự dũng cảm cá nhân - lẫn quốc gia - có thể đưa ra ánh sáng những trang sử tàn khốc...