Kazik (phải) tại lễ khởi công trùng tu di tích Thế Tổ miếu - Ảnh do KTS Phùng Phu cung cấp

Nhưng chúng tôi đã có mặt ở đây để bảo vệ di sản. Vì chúng ta không phải là người ngoài hành tinh, chúng ta đều ở trên trái đất này. Và trách nhiệm của mỗi người là phải chăm lo cho những di sản!” - Kazik phát biểu như vậy tại lễ khởi công trùng tu Thế Tổ miếu, Huế vào năm 1996.

“Ngọ Môn stoj?”

Kazik là người thuyết phục Liên hiệp các xí nghiệp phục hồi di tích (PKZ, Bộ Văn hóa và nghệ thuật Ba Lan) lưu tâm đến Huế. Đơn vị này đã cử một đoàn khảo sát di tích Huế và hoàn thành một bản báo cáo rất có giá trị về di tích cố đô, tác động đến sự lưu tâm của UNESCO. Năm 1983, ông mở lớp tập huấn đầu tiên về trùng tu di tích tại Huế.

Giữa thập niên 1990, Chính phủ Ba Lan đồng ý xóa nợ cho VN một dự án lên đến gần 1 triệu USD để trùng tu Thế Tổ miếu. Năm 1996 công trình khởi công và Kazik dành trọn thời gian cho công trình này. Cùng làm còn có người con trai của ông cũng theo ngành của ông là Bartek Kwiatkowski.

Thế Tổ miếu dù đang hiện hữu nhưng thực hiện vô cùng khó khăn. Trước đó để xử lý mối mọt, người ta ra tận công ty hóa chất ở miền Bắc mua mấy phuy thuốc trừ sâu DDT xịt khắp nội thất và đóng cửa mỗi năm ba tháng. Thuốc ngấm vào gỗ làm cả nội thất kiến trúc xỉn màu và lớp sơn thếp nguyên gốc có nguy cơ bong ra.

Nhóm chuyên gia Ba Lan, đứng đầu là Kazik, đã kiên trì, thầm lặng và kỹ lưỡng, nhờ vậy mà giữ được lớp sơn thếp nguyên gốc. Việc chống rêu mốc cho công trình thay vì dùng thuốc Sotox rất đắt, phải đặt từ Ba Lan với nhiều thủ tục nhiêu khê, các chuyên gia ứng dụng công nghệ truyền thống của VN dùng lòng trắng trứng, dớt dây tơ hồng và dầu của cây duối trộn và vữa vôi...

Vừa làm Kazik vừa gửi mẫu về Ba Lan phân tích, kiểm soát tính năng rất kỹ lưỡng. Ông cũng dùng phương pháp nẹp tre giữ lại toàn bộ những mảng khảm sành sứ quý giá...

Cho dù thời gian đó Kazik dành trọn thời gian cho Mỹ Sơn, Hội An và nhiều tháp Chăm khác, song ông cũng bắt đầu “bén duyên” với những đền đài cung điện của Huế. Ông Phùng Phu - nguyên giám đốc Trung tâm Bảo tồn di tích cố đô Huế - nhớ lại:

“Ông nói rằng trước khi đến Huế từng nghe nói là bản sao của Trung Quốc. Nhưng khi đến và xem kỹ thì không phải vậy, rằng người ta nói bậy chứ giá trị di sản của Huế lớn lao lắm. Những khẳng định của ông ngay từ ban đầu đã như định hướng cho Huế, có sự nhìn nhận ra di sản rất nhanh!”.

Kể về người “thầy”, người bạn lớn của mình, cho dù sau chừng 35 năm quen biết nhau và sau gần 20 năm rời xa, nhưng câu chào đặc biệt, thể hiện tình yêu di sản Huế của Kazik vẫn văng vẳng bên tai ông Phu. “Ngọ Môn stoj?” (Ngọ Môn vẫn trụ vững chứ?). “Stoj!” (Vẫn trụ vững!).

“Mỗi lần gặp tôi ông đều hỏi về Ngọ Môn như thế. Ông yêu Ngọ Môn đến nỗi kiến trúc này trở thành câu chào và bao hàm trong đó là sự quan tâm, lo lắng cho Huế!”, ông Phu kể.

Tiễn biệt

Khi công trình trùng tu Thế Tổ miếu đang dang dở, ngày 19-3-1997 Kazik đột ngột qua đời. Cuộc hành trình kéo dài 17 năm của người “hiệp sĩ” Ba Lan đã khép lại. Theo lời kể của ông Phu: “4h chiều hôm ấy chúng tôi có cuộc hẹn làm việc với một tổ chức nước ngoài. Kazik ở phòng 17 khách sạn Thành Nội.

Bartek đang uống cà phê gần đó. Gần 4h, tôi đến đẩy cửa vào thì thấy ông mặc độc quần lót, người dính đầy xà phòng nằm bất động trên giường. Tôi hô hoán lên, Bartek chạy về, chúng tôi gọi xe cứu thương chở sang Bệnh viện Trung ương Huế nhưng không kịp nữa rồi!”.

Khi khâm liệm Kazik, mọi người quyết định mặc cho ông bộ veston mà ông nói sẽ mặc vào ngày hoàn thành trùng tu Thế Tổ miếu vì ngày thường ông ăn mặc rất bình dị.

“Chúng tôi đi chọn gỗ vàng tâm đóng cỗ quan tài lớn, khâm liệm ông theo kiểu Huế, chở ra Hà Nội quàn tại Bệnh viện 108. Sau đó chuyển sang quan tài kẽm đưa máy bay về Nga và sau đó về Ba Lan quê ông” - ông Phu nói đau xót.

Sự ra đi đột ngột của Kazik đã khiến không chỉ những nhà khoa học, nghệ sĩ, các chuyên gia Việt Nam đau xót mà chính những người nông dân chân chất cũng cảm thấy hụt hẫng.

Ngay khi nhận tin Kazik mất, ông Nguyễn Thu (xã Duy Tân, Duy Xuyên, Quảng Nam) vội báo với những “đồng nghiệp” vốn dĩ là những nông dân quê mùa đã cùng sinh tử, đồng cam cộng khổ với Kazik ở Mỹ Sơn.

“Chúng tôi tự làm một mâm cơm để thắp nén nhang tiễn biệt ông” - ông Thu nhớ lại. Ngay sau đó, ông Thu đón xe đò từ Quảng Nam ra Huế để tạ từ người “hiệp sĩ” Ba Lan đáng kính.

Họa sĩ Nguyễn Thượng Hỷ đón nhận hung tin của Kazik từ Huế và ngay trong tối đó, ông cùng nhà văn Thái Bá Lợi vội vàng ra Huế.

“Ông đã dành phần còn lại của cuộc đời mình cho Việt Nam, vì thế khi ông mất, đám tang vừa có đội kèn tây vừa có kèn ta. Bởi ai cũng nghĩ ông là một người Việt Nam thực thụ” - ông Hỷ chia sẻ.

Tại Huế, lễ truy điệu được tổ chức ở nhà Hữu Vu - Hoàng thành Huế, nơi ông đã gắn bó cho đến cuối đời khi đang trùng tu di tích.