Điều rất đặc biệt, họ là chị em ruột và cũng là hai người phụ nữ trong cuộc đời người cha tài hoa của kỳ nữ Kim Cương: ông bầu Nguyễn Ngọc Cương của gánh hát Phước Cương lẫy lừng.

Má Năm Phỉ của Kim Cương: Cô đào trăm năm có một

Bà Kim Cương nhớ lại: cố nghệ sĩ Năm Châu từng nói nghệ sĩ Năm Phỉ chính là cô đào trăm năm có một. 

Bà Năm Phỉ không biết chữ, nhưng khi bà bước lên sân khấu làm chao đảo bao con tim.

Năm Phỉ đúng là người sinh ra để hát; từng động tác, từng lời ca, ánh mắt của bà khiến khán giả mê mệt. 

Khoảng những năm 1930, đoàn Phước Cương được mời sang Pháp tham gia Hội chợ đấu xảo quốc tế Paris. Đó là lần đầu tiên khán giả châu Âu biết đến cải lương.

Bà Năm Phỉ vai Bàng Quý Phi, đóng cùng nghệ sĩ Bảy Nhiêu vai Tống Nhơn Tôn trong tuồng Xử án Bàng Quý Phi gây chấn động. Bà ca diễn bằng tiếng Việt mà khán giả Pháp coi khóc sướt mướt.

Rất nhiều bài báo khen ngợi và so sánh diễn xuất của cô đào Năm Phỉ quyến rũ không thua các cô đào nổi tiếng ở châu Âu lúc bấy giờ.

Bà Năm Phỉ sanh ra ở Mỹ Tho, cha là một đốc công và ghét xướng ca. Nhưng mẹ bà lại mê nên "bảo kê" cho Năm Phỉ theo nghiệp hát. 

Kim Cương nhớ người lớn kể rằng thời đó chỉ có hát bội, trong xóm có mấy ông thợ hớt tóc cứ chiều thứ bảy tụ tập hòa đờn. 

Thấy đờn không cũng buồn nên mấy ông rủ tụi nhỏ có giọng tới ca chung rồi cho ăn bánh ăn kẹo.

Đó là môi trường đầu tiên cho Năm Phỉ, Bảy Phùng Há... mới mười mấy tuổi tiếp cận đờn ca tài tử. Rồi một ngày mấy ông thợ hớt tóc kiếm nhà có bộ ván gõ, tới chừng ca hát cho mấy đứa nhỏ leo lên bộ ván (như là sân khấu nhỏ đầu tiên) vừa ca vừa ra động tác. Từ từ cải lương hình thành, với rạp hát đầu tiên là rạp Thầy Năm Tú ở Mỹ Tho.

Năm Phỉ, Phùng Há là những cô đào trẻ trong lớp đầu tiên vô hát rạp Thầy Năm Tú. Bà Năm Phỉ có người chồng đầu tiên là kép Hai Giỏi, người thứ hai là ông bầu Phước Cương.

Ông Ngọc Cương là người hết sức tài hoa, sanh ra trong gia đình danh giá được cho ăn học đàng hoàng, rồi sang Pháp du học làm bác sĩ. 

Học chừng 2 năm, ông mê hát, mê những vở opera, vậy là bỏ và chuyển qua học về sân khấu.

Về nước, ông đã đem những tuồng tích của Shakespeare, Molière... về cùng các nghệ sĩ Năm Châu, soạn giả Năm Nở dịch và dựng. 

Những kiến thức Tây học về làm thay đổi diện mạo sân khấu nước nhà, từ cách tổ chức như phân loại hạng ghế trong rạp, đào tạo nghệ sĩ, cách dựng tuồng tích...

Giàu có, đẹp trai, trí thức, tài hoa nên ông Ngọc Cương cũng có những mối tình với các cô đào nổi tiếng bậc nhất thời đó. 

Ban đầu là đào Năm Nhỏ, rồi tới cô đào tài sắc Năm Phỉ. Họ có với nhau một đứa con nhưng không may mất sớm. Rồi một ngày Năm Phỉ rời ông Phước Cương, bà đã "gá" em ruột mình là Bảy Nam cho chồng cũ.

Một mối quan hệ hết sức éo le, thế nhưng theo nghệ sĩ Kim Cương thì: "Người ta hay hỏi tôi mối quan hệ đó có khiến ba tôi - má Năm - má Bảy Nam khó xử hay không? Trước đó thì tôi không biết, nhưng khi tôi sinh ra chưa bao giờ cảm nhận điều gì lấn cấn, chỉ biết là cả ba người đều rất thương yêu tôi".

Bà cho biết thêm vì sau này nghệ sĩ Năm Phỉ không có con nên khi Kim Cương ra đời bà đặc biệt cưng cháu. Bà chính là người góp phần nuôi nấng, dạy dỗ Kim Cương, đặc biệt là thời gian má Bảy Nam lưu diễn xa thì Kim Cương hoàn toàn ở với bà Năm Phỉ.

Má Bảy Nam: Người mẹ thiệt thòi của Kim Cương

Kim Cương nhớ ký ức cũ: Ông bầu Phước Cương buồn vì những cô đào tài sắc ở với ông tới chừng lên đỉnh cao lại rời bỏ, nên khi cưới bà Bảy Nam, ông quyết cưới người làm vợ chớ không phải làm đào hát.

"Bởi vậy, má cũng bị ba "đì". Má có tâm hồn, có tài năng. Nếu như má Năm Phỉ mạnh đào văn, má Bảy Phùng Há mạnh đào võ thì má Bảy Nam là đào giỏi cả văn lẫn võ, vậy mà ba tôi ký một lèo ba năm chỉ đi hát rừng cao su phục vụ công nhân cạo mủ. 

Làm đào mà không được về thành phố biểu diễn, không được tiếp xúc với báo chí thì ai mà lăng xê.

Má tôi cực trần ai để theo nghề hát. Những đêm diễn tạm bợ ở rừng cao su, đang hát mưa ầm ầm phải ngưng, thấy mưa quá tính đi ngủ, ai dè đang thiu thiu thì mưa tạnh, bầu hối thức dậy... hát tiếp. Rồi những chuyến lưu diễn rày đây mai đó khắp đất nước.

Má vác bụng bầu lên sân khấu tới cận ngày sanh. Tôi sanh ra ở Huế, Kim Quang em tôi thì sanh ở Hà Nội, cậu em trai thì ở Sài Gòn" - Kim Cương ngậm ngùi nhớ về mẹ mình.

Khi bà Năm Phỉ ở với chồng sau, ông bỏ tiền cho bà lập gánh hát Nam Phi (tức Năm Phỉ). Ông bầu Phước Cương cũng phụ một tay tổ chức gánh những ngày đầu. 

Rồi có một thời gian bà Mười Truyền (em bà Năm Phỉ, Bảy Nam) đi học ở Pháp về, vậy là chị em họ lập gánh hát Tam Phụng.

Cũng có giai đoạn bà Năm Phỉ mời bà Bảy Phùng Há về hát chung, gánh hát đổi tên thành Tam Phụng Hảo. Sau khi ông Ngọc Cương mất, thấy nghề hát quá cực nên hai người mẹ đã bắt nghệ sĩ Kim Cương phải tập trung vào việc học. Đó là những ngày bà bước chân vào trường dòng.

Nơi đây đã rèn luyện cho Kim Cương tính kỷ luật, lòng nhân ái nên có lúc bà gần như quên đi mình là con của gia tộc ba đời theo nghề hát mà khóc lóc đòi hai má cho theo các sơ đi tu. Dĩ nhiên là không ai đồng ý.

Số phận dường như đã an bài, sau những ngày tập trung cho việc học, Kim Cương lại trở về nghề hát như định mệnh. 

Ở gánh hát gia đình, bà Năm Phỉ ít hát hơn, chỉ giữ vai trong tuồng khó như Lan và Điệp, Xử án Bàng Quý Phi... Hai người mẹ đặt viết tuồng mới ra sức lăng xê cho cô đào trẻ Kim Cương.

Thiên tư trời phú, mới 19 tuổi Kim Cương đã được báo giới ưu ái gọi là "kỳ nữ". Bà Năm Phỉ mất khi tuổi chỉ ngoài 40, bà Bảy Nam và anh em trong gia đình tiếp tục điều hành gánh hát mang tên Năm Phỉ, kèm theo tên Kim Cương nhỏ xíu bên dưới.

Với tài năng của mình, Kim Cương từng được sang Pháp biểu diễn cùng nghệ sĩ Phùng Há, sau đó bà ở lại Pháp vài năm tiếp tục học thêm về nghệ thuật. Sự chịu khó, ham học hỏi đó giúp Kim Cương trở thành người tiên phong, "cả gan" dám lập một đoàn thoại kịch giữa thời buổi cải lương làm mưa làm gió ở đất Sài thành khi tuổi mới ngoài đôi mươi.

Trong vô thức, Kim Cương chịu ảnh hưởng lớn ở má Năm Phỉ khi rất lãng mạn, tình cảm trên sân khấu. Nhưng ở ngoài đời, bà giống má Bảy Nam ở sự chừng mực, quả quyết. Vì phải vất vả mới theo được nghề hát nên bà Bảy Nam trân trọng, chăm chút từng vai nhỏ.

Trong mắt Kim Cương, bà Bảy Nam chính là người mẹ kiên cường. Bà không chỉ quán xuyến gia đình mà còn làm bầu cho gánh hát, tự viết tuồng tích và không ngừng tìm kiếm những vai diễn hay. Tất cả những điều đó bà truyền dạy cho Kim Cương, dạy con cái đạo làm nghề.

Tinh hoa của hai người mẹ tài danh bậc nhất trong làng nghệ thuật đã được Kim Cương tiếp thu triệt để. 

Và cứ thế, tiếp nối hai người mẹ, bà cũng trở thành nghệ sĩ có một không hai. Không chỉ tài năng, có nhiều đóng góp to lớn cho làng nghệ thuật mà bà còn có những hoạt động xã hội, hoạt động thiện nguyện nổi bật giúp ích cho cộng đồng, là niềm tự hào của giới nghệ sĩ mấy chục năm qua.

NSND Kim Cương: Má nói đi hát là cái đạo làm người

NSND Kim Cương đã khẳng định như thế trong chương trình vinh danh bà tối 28-1 tại Nhà hát truyền hình HTV.