"Hà thành siêu độc giả"

Cụ Phạm Thị Minh Mỵ và con rể Vũ Ngọc Tiến tại phòng đọc sách của gia đình - Ảnh: Nga Linh

Cụ Minh Mỵ đã xuất bản ba tác phẩm văn, thơ, dịch thuật (Chuyển màu - NXB Văn Nghệ TP.HCM, Nhớ thu - NXB Hội Nhà Văn, Thao thức - NXB Lao Động). Nhà văn Lê Mai gọi cụ là “siêu độc giả” nhưng liệu đã thật chính xác chưa, vì cụ còn là người sáng tác. Cụ Mỵ cười: “Mình nghiệp dư, có phải nhà văn nhà thơ gì đâu, ở mình có cái trội hơn là đọc nhiều. Gọi thế là đúng rồi”.

Những ngày tươi đẹp

Trong phần viết về ký ức, cụ Mỵ kể rất nhiều về những người thân yêu và những ấn tượng đẹp của quãng đời sống ở Tạ Chan, Sơn La rồi Lai Châu và những ngày xuôi ngược sông Đà. Cuộc đời phong phú với biết bao trải nghiệm của cụ qua các vùng đất là những năm tháng đi theo thân phụ, một y tá Tây học được bổ nhiệm hết tỉnh này sang tỉnh khác ở miền Bắc. Cụ còn theo nghề buôn bán thổ sản bằng bè trên sông.

Đi ngựa, đi thuyền, leo dốc phố bản mạn ngược, cụ nhớ: “Có lần tôi thấy ông Trần Trọng Kim rồi sau là ông Vũ Đình Long (người sáng lập tuần báo Tiểu Thuyết Thứ Bảy và NXB Tân Dân) trong đoàn thanh tra giáo dục đi ngựa xuống bến Tạ Chan rồi xuyên tàu về Hà Nội”. Nay “phố bản” xưa đã chìm dưới lòng hồ thủy điện sông Đà, nhưng vùng đất ấy mãi là một phần đời đẹp nhất trong tâm hồn văn chương của cụ Mỵ.

Trong phần miêu tả văn nhân một thuở, cụ Mỵ kể lại thời kỳ ở đồng rừng nhưng vẫn có báo Phong Hóa, Ngày Nay, Đông Tây để đọc, và các ông anh bà chị họ của cụ ở Hà Nội có đủ Tiểu Thuyết Thứ Năm, Tiểu Thuyết Thứ Bảy cho các cô em gái mượn đọc.

Một lần ở Hà Nội, Minh Mỵ - năm ấy tròn đôi mươi - được làm quen với cô Tuyết Chi, 23 tuổi, con một công chức bưu điện, gia đình nề nếp, phong thái sang trọng quý phái kiểu Hà thành và rất yêu văn học. Học xong trung học, Tuyết Chi ở nhà phụ giúp mẹ và dành nhiều thì giờ đọc sách. Gia đình Tuyết Chi mến văn chương nên các văn nhân thường lui tới.

Cụ Mỵ miêu tả cái “salon (phòng khách) văn chương” ấy: “Đó chỉ là phòng khách đơn sơ nhưng sáng sủa, rộng khoảng chục mét vuông, bộ bàn ghế cũ kỹ nhưng sạch sẽ, cũng chả có lịch gặp cố định. Mỗi lần họp mặt, chủ pha ấm trà, khách thì có gì góp nấy, khi thì phong bánh khảo, lúc thì chục bánh gai...”.

Trong số thành viên của cái salon văn chương ấy có một khán giả trung thành thường ngồi im lặng nghe các văn nhân thi sĩ gặp gỡ, đàm đạo, khoe nhau sáng tác mới. Đó là thầy giáo Nguyễn Cao Sơn, sau trở thành phu quân của bà Tuyết Chi và ông bà sau này mở Nhà xuất bản Nguyễn Du.

“Bà Tuyết Chi hiện sống ở Hà Nội, vẫn minh mẫn ở tuổi 94, chả lẫn lộn gì đâu. Chúng tôi thường gặp qua điện thoại thôi. Tình bạn của chúng tôi đã qua hơn 70 năm” - cụ Mỵ vẫn nhớ như in một thời thiếu nữ đẹp đẽ, mê văn chương, được kết giao với các bậc văn tài ở giai đoạn sáng tác đầu đời của họ.

Minh Mỵ gặp Thâm Tâm trên phố khi đi cùng Tuyết Chi. Lúc ấy cô đã thuộc lòng Tống biệt hành, Cố lãng quên đi nên đánh bạo làm quen thi sĩ để rồi sau này cô tiếp tục gặp Thâm Tâm ở salon văn chương Tuyết Chi. Với Nguyễn Bính, “siêu độc giả” Minh Mỵ đã nhờ người đến xin mà như “nẫng” mất của ông cuốn thơ Lỡ bước sang ngang mới xuất bản dù nhà thơ chỉ còn một bản với bìa cứng.

Khi Nguyễn Bính đến salon Tuyết Chi, cô Minh Mỵ xin trả tiền sách và được nhà thơ đề tặng, lại chép cho cô một bài thơ mới sáng tác của ông là bài Vũng nước sau này mới in. Minh Mỵ cũng từng được đi cùng Nguyễn Bính và các bạn du ngoạn hồ Tây, nghe thi sĩ đọc một bài thơ sáng tác tại chỗ dọc đường Cổ Ngư.

Xuân Diệu, Huy Cận cũng đến salon Tuyết Chi nhưng khá muộn, khi đó cả hai ông còn rất trẻ. Mối quan hệ quen biết với hai nhà thơ xuất sắc của phong trào Thơ Mới được tiếp tục khi “siêu độc giả” làm việc ở Cục Chuyên gia. Cô gái yêu văn chương còn quen biết Thanh Châu và Ngọc Giao, cặp bài trùng ở tuần báo Tiểu Thuyết Thứ Bảy, được nghe hai ông kể việc phát hiện và in bài thơ Hai sắc hoa tigôn với cái tên T.T.Kh đã làm tốn bao giấy mực trên văn đàn VN cho tới ngày nay.

Minh Mỵ còn được nghe kể chuyện Tản Đà bị phòng kiểm duyệt chính quyền thực dân “sờ gáy” do in bài thơ Thề non nước khi đến nhà sách Hương Sơn trên phố Hàng Bông tìm mua sách của Tản Đà. Rồi một lần cô gặp Tản Đà tại hiệu sách ấy. “Ông đã xem lại bản dịch thơ mà tôi lúc đó là cô bé điếc không sợ súng dám sửa vài chữ của ông. Bộ áo the khăn xếp trắng đạo mạo không che giấu được vẻ hóm hỉnh thường trực của ông...” - cụ Mỵ nhớ lại.

Thường có mặt tại các tòa soạn Phong Hóa, Ngày Nay, cô Minh Mỵ có cơ hội quen Thế Lữ, Song Kim. Cô được Hồ Dzếnh tặng thơ, truyện ngắn, bản thảo chép tay trên những trang giấy rất đẹp. Ngày cô lên Lai Châu sống, nhà thơ đã gửi tặng sách qua đường bưu điện...

Một đời học và đọc không ngừng

Trong số các văn tài ấy, cụ Mỵ ấn tượng nhất với vị nào? “Với tất cả các anh. Ngày xưa quan hệ văn nhân với độc giả thân mật, say mê nhau lắm chứ không như bây giờ. Nhưng tôi thân thiết và tình cảm nhất với Hồ Dzếnh”. 

Hồi nhà thơ làm việc ở Nhà xuất bản Á Châu giữa năm 1946, ông còn đến tận nhà tặng cô cuốn Hoa xuân đất Việt. Đến hôm nay, con cháu của Hồ Dzếnh vẫn thỉnh thoảng đến chơi với vị nữ độc giả của thân phụ họ ngày xưa nay đã trở thành người bạn thân tình của gia đình.

“Con trai duy nhất của họ đi du học về cũng đến cùng bố mẹ. Cháu khiến tôi nhớ lại hình ảnh Hồ Dzếnh, ông nội cháu vào những năm 1940, trẻ trung, khôi ngô và tràn đầy nhiệt huyết. Tôi quý trọng anh Hồ Dzếnh, con người thật thà, trung hậu mà vất vả, nhạy cảm, cô đơn... Tôi vẫn nhớ hết văn thơ của nhiều anh, kể cả những câu thoại trong kịch của Đoàn Phú Tứ”.

Vị “siêu độc giả” nhớ lại tuổi 15 của mình, cô ăn kem khi đi bộ giữa Hà Nội thanh lịch, Hà Nội của những người “lên xe tàu nhường bước cho người già, không ai chửi bới văng tục, chả có ai lấn chiếm vỉa hè...”.

Hiện cụ Mỵ sống trong một căn hộ với các con ở Hà Nội, ít ra đường nhưng vẫn đọc đều các báo Tuổi Trẻ, Thanh Niên, Văn Nghệ... và rất nhiều tập san, tạp chí. Cụ quan tâm đến Trần Thùy Mai, Nguyễn Thị Thu Huệ, Hồ Anh Thái..., thường gọi điện thoại trao đổi với các tác giả như Hải Như, Tạ Duy Anh, Hà Văn Thùy, Bạch Mai, Trương Nam Hương...

“Con cháu bảo... rách việc! Nhưng hễ có gì chưa chính xác thì tôi hay trao đổi lại với các tác giả hoặc nơi xuất bản. Ví dụ như ai dẫn thơ sai, giải thích sai về văn chương và xã hội... Nhưng bây giờ tôi cũng lười, bỏ qua nhiều rồi” - cụ Mỵ cười hóm hỉnh.

Sách của cụ chắc nhiều lắm? “Tôi mua đủ bộ của Tự lực văn đoàn. Chiến tranh cũng làm mất nhiều tác phẩm quý có di bút của các nhà văn nổi tiếng. Còn ở nhà các con tôi, nhà nào cũng vài tủ sách đầy”. Các con cụ đều thành đạt, có người làm hiệu trưởng trường đại học, con rể là nhà văn Vũ Ngọc Tiến. Họ thường kiếm tìm sách hay cho mẹ.

Ở tuổi 91, sức khỏe còn cho phép cụ đọc nhiều không? Cụ còn nghiên cứu, thỉnh thoảng vẫn dịch thơ. Đó là kết quả của một đời tự học. Mười năm rồi cụ ăn cháo đậu xanh và uống sữa để không một ngày nào ngừng say đắm và suy nghĩ cùng văn chương. Trông cụ vẫn rất nhanh nhẹn, tác phong trẻ trung, nói năng hoạt bát và hài hước: “Vậy mà cũng đủ bệnh đấy. Hai mắt mổ rồi, phải giữ gìn thì mới đọc được lâu. Chứ còn đâu như thời trẻ say đọc đến nỗi bật đèn đầu giường nằm đọc trong màn...”.

Cụ vẫn có một kế hoạch của “siêu độc giả”: đọc lại một cách hệ thống nhiều tác phẩm cổ điển của Trung Quốc, rồi sẽ đọc của Nga, Pháp... Hỏi cụ có nhận xét gì gần đây nhất về văn chương, cụ nói: “Có một số tác giả trẻ hiện đại của VN khởi đầu hay lắm, tôi đọc say mê. Vậy mà vài năm sau họ cải tiến sáng tạo cách tân sao tôi không thể nào đọc được nữa. Tôi chỉ muốn hỏi vì sao vậy?”.