Niềm vui của GS Đàm Thanh Sơn (giữa) và các nhà khoa học tham dự Gặp gỡ Việt Nam khi hay tin ông đoạt huy chương Dirac - Ảnh: DUY THANH
Sáng 9-8, khi GS Đàm Thanh Sơn bước vào hội trường lớn của Trung tâm quốc tế khoa học và giáo dục liên ngành (ICISE), TP Quy Nhơn, tỉnh Bình Định để tham dự một hội thảo trong chương trình Gặp gỡ Việt Nam đang diễn ra, thì tất cả các nhà khoa học trong và ngoài nước đều đứng dậy vỗ tay chúc mừng.
GS Trần Thanh Vân, người sáng lập Hội Gặp gỡ Việt Nam và ICISE, nói với các nhà khoa học dự hội thảo rằng thật ý nghĩa khi GS Đàm Thanh Sơn đón nhận tin đoạt huy chương Dirac do Trung tâm quốc tế về vật lý lý thuyết - ICTP, trụ sở tại Ý, công bố đêm 8-8 ngay trên quê nhà Việt Nam.
'Đừng ngại tìm những người thầy giỏi'
Không phụ thuộc việc sau này bạn làm việc ở nước ngoài hay Việt Nam, nhưng có điều kiện thì sang nước ngoài học tập, nghiên cứu, rồi về nước làm việc
GS ĐÀM THANH SƠN
Sáng 9-8, chúng tôi đến ICISE để chúc mừng và mong được GS Đàm Thanh Sơn chia sẻ vài điều khi nhận được huy chương Dirac danh giá.
Tuy nhiên ông quá bận rộn với các hội thảo để kịp đáp chuyến bay giữa trưa cùng ngày ra Hà Nội và trong đêm sẽ lên đường trở lại Mỹ nên ông hẹn sẽ gửi email trả lời sau.
Trong khuôn khổ của chương trình Gặp gỡ Việt Nam, GS Đàm Thanh Sơn đã có cuộc trò chuyện với các học sinh xuất sắc thuộc các đội tuyển Olympic thi giải châu Á và quốc tế của Việt Nam.
GS Sơn đã trải lòng với các bạn trẻ rằng năm 1984, khi mới 15 tuổi, ông đã đoạt huy chương vàng Olympic toán thế giới tại Praha (Tiệp Khắc). Dù vậy, sau đó ông đã gửi trọn niềm đam mê của mình vào vật lý cho đến bây giờ.
"Lúc ấy tại Việt Nam chưa có chuyên vật lý, chỉ có chuyên toán nên tôi học toán. Tôi cũng rất yêu toán, nhưng thích vật lý bởi từ nhỏ tôi đọc một số sách phổ biến về vật lý, trong đó có quyển Vật lý vui của Yakov Perelman được dịch từ tiếng Nga và cuốn Câu chuyện về các hằng số cơ bản của Đặng Mậu Lân, nói nhiều về vật lý hiện đại hơn vật lý cổ điển.
Tôi thấy thuyết tương đối, cơ học lượng tử vẫn là những thứ rất hay, tôi muốn tìm hiểu về môn đó, tôi học vật lý là vậy" - GS Sơn kể chuyện với các bạn trẻ.
GS Sơn cho biết cuộc đời làm khoa học của ông suôn sẻ, không trắc trở gì. "Lúc ở Liên Xô làm nghiên cứu sinh tiến sĩ, tôi may mắn gặp được một người thầy rất nổi tiếng mà tôi ngưỡng mộ, đó là GS Valery Rubakov, người từng tìm ra một hiệu ứng hết sức nổi tiếng là tìm nguồn từ tích để sử dụng nó như một nguồn năng lượng vô tận.
Tôi tìm đến ông để xin được làm học trò và được GS Rubakov chấp nhận, tận tình hướng dẫn tôi làm luận án tiến sĩ trong suốt 4 năm" - ông kể chuyện mình để sau đó nhắn nhủ với các bạn trẻ một thông điệp: muốn nghiên cứu khoa học thành công, đừng ngần ngại tìm những người thầy giỏi để được nâng đỡ.
"Làm khoa học đôi khi có những điểm mà mình không hiểu, mình có thể tốn rất nhiều thời gian. Cách tốt nhất là hỏi thầy và những đồng nghiệp để nhanh chóng vượt qua. Giao tiếp và công tác với thầy và đồng nghiệp là rất quan trọng. Kinh nghiệm của tôi là thế" - GS Sơn chia sẻ.
GS Sơn cũng nói rằng ông học tại Matxcơva, nhưng khi Liên Xô sụp đổ thì GS Rubakov khuyên ông sang Mỹ.
"Những ngày ở Liên Xô tôi đã học tiếng Anh, nên tôi không gặp khó khăn về giao tiếp, trao đổi học thuật khi sang Mỹ làm việc. Tôi làm giáo sư tại ĐH Columbia, sau đó ở một số trường khác và hiện nay là ĐH Chicago" - ông cho hay.
Ông đề nghị các bạn nghiên cứu trẻ nếu có khả năng nên sang nước ngoài nghiên cứu khoa học để mở rộng tầm nhìn, học hỏi được nhiều người hơn, cách làm việc và tiếp cận vấn đề khác so với ở Việt Nam.
Từ phải sang: GS Đàm Thanh Sơn, GS Trần Thanh Vân trả lời các câu hỏi của học sinh Việt Nam về nghiên cứu khoa học - Ảnh: DUY THANH
Nhà khoa học tài năng vô cùng khiêm nhường
GS Đàm Thanh Sơn là cựu học sinh chuyên toán Đại học Tổng hợp Hà Nội, đoạt huy chương vàng toán quốc tế (IMO) với số điểm tuyệt đối 42/42 năm 1984 khi mới 15 tuổi.
Ông là nhà vật lý lý thuyết đầu tiên sử dụng các hiểu biết vật lý của lưỡng tính trường chuẩn/trọng trường (gauge/gravity duality) để nghiên cứu các vấn đề tương tác trong hệ đa-thể, từ pha của nhiệt độ cực thấp là các hạt nguyên tử bị bẫy đông lạnh (cold trapped atom) đến pha của nhiệt độ cực cao là plasma của các hạt quark-gluon.
GS Đàm Thanh Sơn có những công trình quan trọng giúp thúc đẩy sự phát triển sự hiểu biết của lý thuyết trường chuẩn (gauge theory). Đây là một lý thuyết rất quan trọng trong vật lý hiện đại.
Công trình của GS Đàm Thanh Sơn liên quan đến Phân bố xác suất Fermi-Dirac và Phương trình Dirac - một trong những phương trình được bình chọn là đẹp nhất của vật lý lý thuyết, vì phương trình này tiên đoán được hạt "phản vật chất" và là phương trình đầu tiên kết hợp được lý thuyết cơ học lượng tử là Thuyết tương đối hẹp của Einstein.
Các lĩnh vực nghiên cứu của GS Đàm Thanh Sơn bao gồm: lý thuyết dây, vật lý hạt nhân, vật lý vật chất mật độ cao, vật lý nguyên tử. Công trình được giải Dirac năm nay của GS Đàm Thanh Sơn nằm trong lĩnh vực vật lý nguyên tử.
Ông là viện sĩ Viện hàn lâm Khoa học tự nhiên và khoa học xã hội Hoa Kỳ (American Academy of Arts & Sciences), và viện sĩ Viện hàn lâm Khoa học quốc gia Hoa Kỳ (National Academy of Sciences).
Từng trao đổi khoa học và nói chuyện nhiều lần với GS Đàm Thanh Sơn, TS Lê Đức Ninh - nhà nghiên cứu về vật lý lý thuyết tại ICISE - nhận xét rằng vị GS trẻ vừa đoạt huy chương Dirac là người hết sức tài năng, đam mê, siêng năng, chân thật nhưng lại vô cùng khiêm nhường.
"Anh là mẫu người tài nhưng luôn tránh xa những chuyện hào nhoáng" - TS Ninh nói.
Còn bạn Nguyễn Quang Bin, huy chương vàng Olympic toán quốc tế 2018, sau cuộc giao lưu với GS Đàm Thanh Sơn, đã nói rằng bạn không ngờ một nhà khoa học nổi tiếng thế giới lại rất giản dị, khiêm tốn như vậy. "Đó là hình mẫu của nhà khoa học mà chúng tôi muốn hướng tới" - Bin thổ lộ.
Theo GS Trần Thanh Vân, những thành tựu trong nghiên cứu của GS Đàm Thanh Sơn về vật lý lý thuyết là hết sức quan trọng cho khoa học, được thế giới công nhận, đưa ông trở thành một trong những nhà khoa học lớn của thế giới và là niềm tin, niềm tự hào của người Việt Nam.
"Trong danh sách các nhà khoa học đã nhận huy chương Dirac mà tôi có quen biết, thì có 7 người sau khi nhận giải thưởng này đã đoạt giải Nobel. Chúng tôi rất mong và hi vọng rằng giải thưởng này sẽ làm bệ phóng để GS Đàm Thanh Sơn tiến lên, đạt giải thưởng cao hơn nữa trong nghiên cứu khoa học thế giới" - GS Vân nói.
GS Trần Thanh Vân cũng cho biết GS Đàm Thanh Sơn là người rất nhiệt tâm với khoa học và tận tâm với các nhà khoa học trẻ của Việt Nam.
Ông cho biết năm 1993, khi lần đầu tiên chương trình Gặp gỡ Việt Nam được tổ chức tại Việt Nam, lúc ấy GS Sơn còn là nghiên cứu sinh ở Nga, đã nhận lời mời về tham dự chương trình để trao đổi học thuật, đồng thời nói chuyện, hướng dẫn cho các sinh viên, nhà khoa học trẻ ở Việt Nam.
"Những chương trình Gặp gỡ Việt Nam tiếp theo trong những năm 1995, 2000... và năm nay, anh Sơn đều dành thời gian dài để tham gia một cách tâm huyết. Anh luôn gắn bó và đồng hành với chương trình Gặp gỡ Việt Nam để giúp phát triển khoa học Việt Nam" - GS Vân kể.
Theo GS Vân, một nhà khoa học lớn, nhà giáo lớn thì thế nào cũng đào tạo được những học trò giỏi.
"Công việc của chúng ta là làm sao phát hiện những tài năng trẻ trong khoa học để đưa đến cho GS Sơn để các em được đào tạo tốt hơn, xây dựng nền khoa học Việt Nam phát triển nhanh, mạnh, vững vàng hơn trong tương lai.
Đó là điều quan trọng nhất. Chúng tôi muốn tạo điều kiện để anh Sơn về ICISE đào tạo, nói chuyện với sinh viên, để những tài năng trẻ có cơ hội phát triển hơn nữa" - GS Vân cho biết.
Đường đến vinh quang
Ba nhà khoa học trên trang web của ICTP
Huy chương Dirac của ICTP trao tặng lần đầu năm 1985 được đặt tên theo tên của nhà khoa học người Anh Paul Adrien Maurice Dirac (1902-1984), một trong các nhà vật lý học vĩ đại nhất của thế kỷ 20. Giải thưởng này được công bố thường niên vào ngày sinh nhật ông Dirac, 8-8.
Giải thưởng Dirac 2018 (Dirac Medal 2018) được trao cho ba nhà vật lý lý thuyết xuất sắc Subir Sachdev (Đại học Harvard), Đàm Thanh Sơn (Đại học Chicago) và Xiao-Gang Wen (Học viện công nghệ Massachusetts - MIT) vì các nghiên cứu độc lập của ba nhà vật lý này đã góp phần mang đến những hiểu biết sâu sắc và mới mẻ cho vật lý lý thuyết.
Các nghiên cứu của ba nhà vật lý nhận giải Dirac năm nay đã đưa ra các kỹ thuật mới và độc đáo trong hệ đa-thể (many-body system).
Các nghiên cứu của ba nhà vật lý nói trên liên quan đến các hiệu ứng của cơ học lượng tử tác động lên hệ đa-thể quy mô lớn (hệ đa-thể là một nhóm các hạt vi mô).
Trong cuộc sống thường ngày chúng ta quen thuộc với ba dạng (pha) của vật chất là rắn, lỏng, khí. Tuy nhiên trong vật lý lượng tử hiện đại, khi ta thay đổi thật chậm các tham số bên ngoài như nhiệt độ và áp suất, vật chất sẽ "chuyển pha" và do đó đột sinh các đặc tính mới.
Các nhà vật lý từ lâu đã có hiểu biết sâu sắc về việc các định luật của cơ học lượng tử tác động lên một nhóm nhỏ các hạt. Nhưng như chúng ta cũng biết, các đối tượng vật chất thường ngày chứa các nhóm hạt vi mô có số lượng cực kỳ lớn.
Số lượng hạt trong nhóm là rất lớn, ngay cả so với trí tưởng tượng thông thường gần tới 1023 (một con số có tới 23 con số 0 đứng sau, nếu ta so với số đếm là tỉ, chỉ có 9 con số 0 đứng sau).
Trong một hệ có hằng hà vô số hạt vi mô như vậy, sẽ có vô vàn cách thức để các hạt tương tác với nhau. Hệ quả là để áp dụng cơ học lượng tử lên hệ đa-thể này là cực kỳ phức tạp về mặt toán học.
Chìa khóa để hiểu các đặc tính của hệ đa-thể là phải sử dụng hình thái toán học số phức của liên đới lượng tử (quantum entanglement) để tìm hiểu các đặc tính của vật chất.
Các công trình của ba nhà vật lý đoạt giải Dirac 2018 đã đóng góp những ý tưởng và phương pháp cực kỳ mới mẻ giúp làm sáng tỏ các hình thái của liên đới lượng tử electron có thể tạo ra các đặc tính mới của vật chất như thế nào.
Những hiểu biết mới về tính chất vật lý của hệ đa-thể, nhờ vào công trình của ba nhà vật lý được giải Dirac năm nay, sẽ giúp thế giới khoa học hiểu được các đặc tính khác nhau của vật liệu, từ đó có thể thiết kế các vật liệu mới dùng trong các ứng dụng như các thiết bị siêu dẫn hay tính toán lượng tử.
Ý nghĩa lớn với vật lý Việt Nam
TS Nguyễn Ái Việt - nguyên viện trưởng Viện CNTT, Đại học Quốc gia Hà Nội - có chia sẻ về giải thưởng, huy chương Dirac mà GS Đàm Thanh Sơn vừa được trao trên diễn đàn Vietnam Physics và sau đó đã đồng ý để Tuổi Trẻ đăng lại:
"Đào tạo toán ở Việt Nam tương đối tốt. Đào tạo vật lý ở Việt Nam không thể nói là tốt. Đàm Thanh Sơn cũng trưởng thành từ thi Olympics quốc tế, chọn vật lý là con đường khó khăn hơn nhiều. Vật lý đòi hỏi biết nhiều thứ, chuẩn bị mất công, khó thành công sớm.
Có lẽ đó thực sự là do tình yêu khoa học, chứ không phải chỉ là kiếm bằng cấp hay công việc tốt. Rất hi vọng Đàm Thanh Sơn sẽ ở một vị thế có thể chấn hưng (hay dẫn đầu) cho việc đào tạo vật lý ở Việt Nam.
Giải của Trung tâm vật lý lý thuyết quốc tế (ICTP) có lẽ cao hơn giải của Hội Vật lý (IOP) một chút, mặc dù giải IOP đã trao cho John Stewart Bell, Stephen William Hawking, Roger Penrose, Peter Higgs, David Thouless, Lucie Green là những người tôi rất kính trọng.
Giải của ICTP không trao cho những người đã được giải Fields, Wolf và Nobel. Nhưng nhiều người được giải Dirac rồi đã được các giải trên như E. Witten, Frank Wilczek, Martinus J.G. Veltman, Duncan Haldane, Thomas Kibble... Danh sách những người được giải Dirac ICTP là danh sách "dữ dằn". Rất vinh dự và tự hào được thấy Sơn ở đó.
So sánh giải Dirac với giải Nobel là một việc chỉ có ở Việt Nam. Về mặt truyền thông, giải Dirac hay Fields đều không bằng giải Nobel, tiền thưởng cũng ít hơn nhiều.
Tuy vậy, những người giải Dirac đều là các nhà khoa học làm việc thực sự, không cần thiết truyền thông.
Giải Dirac cũng "sửa sai" cho giải Nobel, như trường hợp của Nikolai Cabibbo, không được trao giải Nobel là một sai lầm không thể chấp nhận được của ủy ban Nobel. Hay như E. Witten cũng chưa được giải Nobel, nhưng điều đó không ngăn cản việc ông là thủ lĩnh thực sự của vật lý trong nhiều thập kỷ nay.
Chắc chắn, được giải Dirac sẽ khiến cho việc được giải Nobel dễ dàng hơn, vì nó giúp gạt bỏ mọi thiên kiến che phủ các kết quả có giá trị.
Một lần nữa chúc mừng và mong được nhìn thấy các thành công rực rỡ hơn, mà chúng có thể có ý nghĩa với vật lý Việt Nam lớn hơn nhiều với cá nhân Sơn. Có thể anh không cần nhiều vinh quang hơn nữa, nhưng vật lý Việt Nam đang già cỗi đi, èo uột, thiếu tự tin và chí khí đang rất cần".
Tối đa: 1500 ký tự
Hiện chưa có bình luận nào, hãy là người đầu tiên bình luận